من الكل، وبدل الاشتمال، وبدل الغلط أو النسيان.
فبدل الكل من الكل (ويسمى البدل المطابق): هو ما كان فيه التابع عين المتبوع، نحو : اهدنا الصراط المستقيم صراط الذين ـ فصراط الثاني بدلٌ من الأول بدل مطابق (أي بدل الشي مما يُطابق معناه).
وبدل البعض من الكل: هو ما كان فيه التابع جزءاً من المتبوع كله، نحو : (طاب أخوك قلبه) فإن القلب هو جزء من الأخ ولابد من اتصاله بضمير (مذكورٍ أو مُقدرٍ) يرجع إلى المبدل منه.
وبدل الاشتمال: هو ما كان فيه التابع من مشتملات المتبوع وليس جزءاً منه، نحو : (نفعني المعلم علمهُ، فإن المعلم مُشتملٌ على العلم وغيره، ونحو : أطربني البلبل صوته ـ ويسَعُك الأمير عفوه، ولابد أيضاً من اشتماله على ضميرٍ كسابقه.
وبدلُ الغلط أو النسيان: هو ما ذكر ليكون بدلاً من اللفظ الذي سبق ذكره خطأ باللسان أو بالفكر، نحو : اشتريت سيفاً رمحاً ـ وأعط السائل ثلاثة ـ أربعة، ونحو : أعطني القلم ـ الورقة، وهو لا يقع في كلام البلغاء(١).
واعلم أن بدل البعض، وبدل الاشتمال يحتاجان إلى ضمير يربطهما
__________________
(١) إذا كنت قد أردت القلم ثم تبين لك فساد هذه الإرادة فصححت كلامك فهو (بدل النسيان) وإذا كنت قد أردت الورقة فسبق لسانك إلى القلم فهو (بدل الغلط) وإذا كنت قد أردت القلم ثم عدلت عنه إلى الورقة فهو (بدل الإضراب).