المظاهر الإلهيّة في أسرار العلوم الكماليّة - المقدمة

انباذوقلوس............................................................ نود ونه

ذيمقراطيس........................................................ يك‌صد ودو

ذرّه‌گرايان........................................................ يك‌صد وپنج

آناكساغوراس.................................................... يك‌صد وشش

٣. ١

سوفسطائيان................................................... يك‌صد وچهارده

سقراط حكيم.................................................... يك‌صد ونوزده

أفلاطون................................................ يك‌صد وبيست وهفت

أرسطو..................................................... يك‌صد وچهل وپنج

مكتب وآثار أرسطو....................................... يك‌صد وپنجاه وچهار

ماجراى فلسفهء ارسطويى................................ يك‌صد وشصت وهشت

كلبيان......................................................... يك‌صد وهفتاد

دورهء يونانيگرى............................................. يك‌صد وهفتاد ودو

اپيكوريان................................................. يك‌صد وهفتاد وهفت

رواقيان.................................................. يك‌صد وهفتاد وهشت

شكّاكان.................................................. يك‌صد وهشتاد وسه

٤. ١

افلوطين................................................ يك‌صد وهشتاد وهشت

٢. سير حكمت پس از اسلام............................ دويست وسه ـ سيصد ودو

١. ٢

كلام شيعي................................................... دويست وبيست

فلسفه در شيعه........................................... دويست وبيست وسه

باطنگرايى شيعي.......................................... دويست وبيست وپنج

عرفان شيعي وتصوّف............................................ دويست وسى

تصوّف...................................................... دويست وسى ونه

٢. ٢

انتقال فلسفهء اسلامى به اروپا............................... دويست وچهل وپنج

نهضت ترجمه در اروپا..................................... دويست وپنجاه وچهار

٣. ٢

تحوّل تاريخي فلسفه ومكتب شيراز............................. دويست وپنجاه ونه

ملّا صدرا............................................... دويست وشصت ويك

شاگردان............................................... دويست وشصت وشش

فرزندان........................................................ دويست وهفتاد

كتب وآثار............................................... دويست وهفتاد ويك

مكتب ملّا صدرا........................................... دويست وهفتاد ودو

كتاب المظاهر الإلهيّة.......................................... دويست ونود ودو

توضيحي دربارهء نسخه‌ها وشيوهء تصحيح............................... سيصد وسه

تصاوير نسخه‌ها.................................................... سيصد وهفت

المظاهر الإلهيّة في أسرار العلوم الكماليّة....................................... ١ ـ ١٥٣

مقدّمة المصنّف............................................................. ٣

مقدّمة الكتاب............................................................. ٧

الفنّ الأوّل : في الإشارة إلى معرفة المبدأ الأقصى والغاية القصوى وكيفيّة أفعاله المترتّبة.. ١١

المظهر الأوّل : في الإشارة إلى عمدة مقاصد الكتاب الإلهيّ..................... ١٣

المظهر الثّاني : في إثبات وجوده (تعالى)...................................... ٢٠

المظهر الثّالث : في توحيده (تعالى) في وجوب الوجود.......................... ٢٨

المظهر الرّابع : في تحقيق أسمائه وصفاته....................................... ٣٥

المظهر الخامس : في علمه (تعالى) بذاته وبغيره................................. ٤٣

المظهر السّادس : في دوام إلهيّته.............................................. ٥٤

المظهر السّابع : في حدوث العالم............................................ ٦٤

المظهر الثّامن : في كيفيّة البدو والإعادة....................................... ٧١

الفنّ الثّاني : في المباحث المتعلّقة بالمعاد.......................................... ٨٣

المظهر الأوّل : في إثبات المعاد الجسمانيّ...................................... ٨٥

المظهر الثّاني : في أنّ الإنسان يبعث بجميع قواه وجوارحه........................ ٩٥

المظهر الثّالث : في حقيقة الموت............................................. ٩٩

المظهر الرّابع : في ماهيّة القبر وعذابه وثوابه.................................. ١٠٥

المظهر الخامس : في البعث................................................ ١١٢

المظهر السّادس : في الحشر............................................... ١١٦

المظهر السّابع : في الصّراط............................................... ١٢١

المظهر الثّامن : في نشر الصّحائف وإبراز الكتب............................. ١٢٦

خاتمة : في أحوال تعرض يوم القيامة........................................ ١٣٧

فهرستها................................................................... ١٥٥

مقدمة مصحح

بسم الله الحكيم والعليم

حكمت وفلسفه

مىتوان فلسفه را ـ كه «حكمت» نيز ناميده مىشود ـ همان «معرفت» وشناخت بشرى از هستيها دانست ، وتقريبا در تمام تعريفهايى كه از فلسفه يا حكمت شده است عنصر «علم به أعيان موجودات» يا «معرفت به موجود» آمده است ـ اگرچه در عناصر ديگر با هم برابر نيستند ـ ؛ زيرا فلسفه وحكمت چيزى جز راه بردن انديشهء انسان براي شناخت جهان هستى نمىباشد ، وفرقى كه در اينجا هست در عمق بينشهاست ، زيرا يكى با آن «أعيان موجودات» را «على ما هي عليه في نفس الأمر بقدر الطاقة البشريّة» (١) مىخواهد ، وديگرى آن را «معرفت وجود حق تعالى» مىداند وأشياء وأعيان ديگر را ـ كه اظلال وجود حقّند ـ در سايهء ذات وصفات إلهي مىجويد.

در بينشى برتر ، فلسفه يا حكمت نه تنها شناخت خداوند حق متعال يا وجود يا موجودات اين جهان ، كه «كمال ثاني» ـ متمم كمال طبيعي ـ براي فيلسوف است ؛ كمالى روحي وفكرى از معرفت به حقايق موجودات بدست مىآورد ونظامى همچون نظام

__________________

(١) شناخت عين موجودات آن‌گونه كه در نفس الأمر هست ، به اندازهء توان بشرى.

آفرينش در درون خود مىسازد و «عالمي صغير» در درون «عالم كبير» بر پا مىكند ، كه انباز وهماورد وهمراه وهماهنگ أو در صحنه هستى است. از اينجاست كه مىتوان گفت كه تعريف فلسفه نيز مانند ديگر مسائل جهان انساني ، معمّا گونه ودر پرده‌اى از ابهام قرار دارد و «هركسى از ظن خود» چيزى دربارهء آن مىگويد.

صدر المتألهين در اين كتاب ـ كه مقدمهء آن را مىخوانيم ـ بجاى فلسفه ، لفظ «حكمت» را بكار مىبرد وآن را «معرفت ذات حقّ ومرتبهء وجود أو وشناخت صفات وافعالش» (١) تعريف مىكند ، كه شناخت كيفيت وجود وصدور موجودات ديگر نيز از آن بدست مىآيد ؛ ولى در كتابهاى ديگر خود تعريف از حكمت وفلسفه را بگونه‌اى ديگر آورده است : يكجا آن را «استكمال النفس الإنسانية بمعرفة حقائق الموجودات على ما هي عليها والحكم بوجودها تحقيقا بالبراهين ... بقدر الوسع الإنساني ...» (٢) ، ودر جاى ديگر : «نظم العالم نظاما عقليا على حسب الطاقة البشريّة يحصل التشبه بالبارئ ـ تعالى ـ ...» (٣) تعريف مىكند ، ودر جاى ديگر آن را همان «علم إلهي» مىداند كه جز به شناخت أصل هستى يا «موجود مطلق» وعوارض ذاتيهء آن نمىپردازد. (٤)

همچنان كه ديديم ، «فلسفه» و «حكمت» را تسامحا مترادف وبه يك معنا بكار

__________________

(١) «الحكمة ، التي هي معرفة ذات الحقّ الأول ومرتبة وجوده ومعرفة صفاته وأفعاله وأنّها كيف صدرت منه الموجودات في البدو والعود ...». (المظاهر الإلهيّة)

(٢) الأسفار الأربعة ، ج ١ ، ص ٢٠.

(٣) همان.

(٤) همان. ص ٢٤. تعريف فلسفه نيز حسب دو بينش مكتب اشراقي ومشائى با يكديگر فرق مىكند.

حكماى اشراقي آن را انطباق عالم صغير با عالم كبير مىدانستند : «صيرورة الإنسان عالما عقليا مضاهيا للعالم العيني» واز فيثاغورس نقل شده كه فيلسوفى كه درباره كوسموسcosmosتأمل مىنمايد در روح خود كوسموس مىشود. گاهى حكمت را همان «تشبه به خدا» تعريف مىنمودند. (ر. ك : تاريخ فلسفهء يونان ، گاترى ، ج ٢ ، ص ١١٨ ، (فارسي).

مىبرند وملا صدرا نيز آن را گاهى «فلسفه» وگاهى حكمت ناميده است ، امّا با تأمل مىتوان ميان آن دو جداييها يافت. لفظ فلسفه ، مصدر مجعول يا اسمى است مشتق از كلمهء يوناني «فيلوسوفيا» (به معناى دوستدار حكمت) ؛ و «حكمت» در زبان عرب به معناى اتقان در عمل وبازداشتن از كجروى است ، ودر اصطلاح ، به دانش خاص ـ فلسفه ـ گفته مىشود ، زيرا فلسفهء واقعي بازدارندهء انسان از تاريكى جهل وكجروى وگمراهى است. (١)

با اين اعتبار در حكمت ، دو عنصر علم وعمل (يا پندار وكردار) هر دو ، نهفته است ؛ علم براي عمل ويك زندگانى انساني ، وعمل براي صيقل دادن دل وجان ، وشناخت بهتر خود وجهان وآفريدگار آن.

از آن رو كه در حكمت ، اتقان واستوارى نهفته است ، نمىتوان به هر انديشه وشناخت زودگذر وهر برداشت وبينش بىپايه وسست بنياد نام حكمت داد ، يا هر رفتار پرخطا وخطر را حكيمانه وحكمت‌آميز دانست ، واين همان فرق ميان نام حكمت با فلسفه است. بنابراين نكته ، ما نيز نام حكمت را بر لفظ فلسفه برمىگزينيم وبر آنيم كه در إيران باستان نيز بر اين دانش ، نامى هم ارز حكمت مىداده‌اند ، همان‌كه بعدها در يوناني به كلمهء «سوفيا» برگشته وترجمه شده است. (٢)

خاستگاه حكمت

براي يافتن ريشهء تاريخي حكمت ـ يا همان تاريخ فلسفه ـ دو دسته منابع وجود

__________________

(١) براي ديدن تعاريف حكمت ر. ك : الأسفار الأربعة ، ج ٣ ، ص ٥١٤ ، وج ٤ ، ص ١١٦.

(٢) ممكن است نام پارسى آن «جاويدان خرد» ويا مانند ونزديك به آن بوده ، ولى شيخ اشراق از آن به «خميرهء أزلي» ، وملا صدرا به «شعلهء ملكوتي» تعبير مىكند ، كه مقصود همان حكمت ديرينهء إيراني است.

دارد : اوّل ، منابع ديني ، مانند كتب آسمانى وگفتار بزرگان دين وحكمت. دوم ، تواريخ معروف وباستانشناسى ومنابع علمي ديگر.

اگر از برخى نوشتارهاى متعصبانه‌اى كه در دو سه قرن أخير در اروپا وغرب نوشته شده بگذريم ، كه كوشش بر آن داشته‌اند كه فلسفه را زاييدهء يونان بدانند وآن را جوششى معجزه‌آسا يا حتى معجزه‌اى تاريخي وانمود نمايند ، تمام مدارك معتبر ونيمه معتبر نشان مىدهد كه حكمت وفلسفه ـ حتى به معناى عام آنكه (شامل تمام علوم اصلى مانند رياضيات ، نجوم ، پزشكى وعلوم طبيعي مىشود) ـ پيشينه‌اى بسيار قديم وريشه‌اى ديرينه در تاريخ بشر دارند.

كتب آسمانى وأديان وأدبيات ديني مىگويند كه حكمت وعلوم وفنون ، در حدّ نيازهاى اوليهء بشر ، همراه با پيامبران بدست بشر رسيده است. روايات ديني گوياى آن است كه آموزگار نخستين بشر ، آدم ونوادگان أو ـ همچون إدريس وبرخى ديگر ـ بوده‌اند وهرمس كه پدر فلسفه ناميده شده همان إدريس پيامبر است.

قرآن مجيد ، آدم أبو البشر را دانش‌آموزى معرفى مىكند كه در پيشگاه معلم نخستين ـ يعنى خداوند متعال ـ درس «أسماء» را فرا گرفته است ودر آية : (وَعَلَّمَ آدَمَ الْأَسْماءَ كُلَّها ثُمَّ عَرَضَهُمْ عَلَى الْمَلائِكَةِ ...) (١)

صريحا بيان مىكند كه آدم ، رموز اصلى معرفت وكليد علم وحكمت (يا چيزى بسيار مهم وسرنوشت‌ساز) را در آغاز خلقت خود ، از پروردگار متعال آموخته وفرا گرفته وبسبب آن دانش ، بر فرشتگان برترى وسروري يافته ودر آزمايش سرافراز گرديده است.

اين حقيقت همواره در ميان حكما وعلما ومورخان مسلمان معروف ومسلّم بوده وبرخى مانند أبو حاتم رازي كتاب أعلام النبوة را براي اثبات آن نوشته‌اند. از جمله

__________________

(١) سورهء بقره ، آية ٣١ (وبه آدم همهء أسماء را آموخت ، سپس آنها را به ملائكة نشان داد ...).

سهروردى شيخ اشراق در مقدمهء كتاب حكمة الإشراق در اين باره مىگويد : گمان مبريد كه حكمت پيش از پيشينيان نبوده ، بلكه جهان هرگز از حكمت وحكيم خالى نبوده ونخواهد بود :

ولا تظنّ أنّ الحكمة في هذه المدة القريبة كانت ، لا غير ؛ بل العالم ما خلا قطّ عن الحكمة وعن شخص قائم بها عنده الحجج والبيّنات ، وهو خليفة اللّه في أرضه ؛ وهكذا يكون ، ما دامت السماوات والأرض. والاختلاف بين متقدّمي الحكماء ومتأخّريهم إنّما هو في الألفاظ واختلاف عاداتهم في التصريح والتعريض ... (١)

ونيز مورخى مشهور در اين باره چنين مىگويد :

اختلف علماء الأمم في أول من تكلّم في الحكمة وأركانها من الرياضة والمنطق والطبيعي والإلهي ؛ وكل فرقة ذكرت الأوّل عندها ، وليس ذلك هو الأوّل في الحقيقة. ولمّا أمعن الناظرون النظر ، رأوا أنّ ذلك كان «نبوة» أنزلت على إدريس ، وكلّ الأوائل المذكورة عند العالم نوّعاهم من قول تلاميذه ، أو تلاميذ تلاميذه .... (٢)

در تأييد اين مدّعا وبراي گريز از تطويل به گفتارى از صدر المتألهين بسنده مىكنيم. وى در اين باره چنين مىگويد :

اعلم انّ الحكمة نشأت أولا من آدم صفي اللّه ، وعن ذريّته شيث وهرمس ـ أعني إدريس ـ وعن نوح ؛ لأنّ العالم ما خلا قطّ عن شخص يقوم به علم التوحيد والمعاد وأنّ هرمس الأعظم هو الذي نشرها في الأقاليم والبلاد ،

__________________

(١) حكمة الاشراق ، شهاب الدين سهروردى ، ص ١١.

(٢) تاريخ الحكماء ، قفطى ، ص ١.

وأظهرها وأفاضها على العباد ، وهو أبو الحكماء وعلّامة العلماء ؛ أشركنا اللّه في صالح دعائه. وأمّا الروم ويونان ، فلم يكن الحكمة فيهم قديمة ، وإنّما كانت علومهم أولا الخطب والرسائل والنجوم والأشعار ... (١)

ودر جاى ديگرى مىگويد :

وأمّا الروم ويونان ، فلم يكن الحكمة فيهم قديمة ... حتّى بعث إبراهيم ـ عليه السلام ـ وعلّمهم علم التوحيد. وذكر في التاريخ أنّ أوّل من تفلسف منهم [أي اليونانيّين] ثالس الملطي ولهم سمّيت الفلسفة [فلسفة] ؛ وكان قد تفلسف بمصر وقدم إلى ملطية وهو شيخ كبير نشر حكمته ... وكان بعده أنكساغورس الملطي وأنكسيمانس الملطي ، ثمّ نشأ بعد هؤلاء أنباذقلس وفيثاغورس وسقراط وأفلاطن ...

فإنّ أولئك الأساطين من أعاظم الحكماء الأولين ، المقتبسين أنوار علومهم من مشكاة نبوّة الأنبياء الماضين وأهل السفارة الإلهيين كهرمس ـ المسمى ب «والد الحكماء» ـ وثالس وأنكسيمانس وآغاثاذيمون وأنباذقلس وفيثاغورس وسقراط ... (٢)

بنا بر آنچه گذشت ، حكمت همزاد بشر است وعمرى به درازاى عمر بشر دارد ؛ نكتهء مهم آنكه مىتوان دانست كه تعريف بشر از حكمت جدا نيست ، بشر بدون حكمت نمىتواند ونبايد زندگى كند.

* * *

دستهء دوم از منابع ومدارك فلسفهء باستانى وتاريخ آن ، كتب تاريخ ومدارك

__________________

(١) رسالة في الحدوث ، ملّا صدرا ، ص ١٥٣.

(٢) همان ، ص ١٥٣ ـ ١٥٤.

علمي وباستانشناسى است. اين منابع را مىتوان بر دو دسته تقسيم نمود : يكى تواريخى كه پيش از مسيح يا چند قرن پس از آن نوشته شده است ، مانند هرودوتوس (هرودوت) وگزنفون وتوسيديد و... ديگر كتب معاصرين غربى ويا نزديك به قرن حاضر وكتابهايى كه به نام تاريخ فلسفه يا تاريخ فلاسفه نوشته‌اند.

مدارك قديمى ، وحتى نوشتهء برخى از محققان غربى معاصر كه غرضورزى نداشته‌اند ، همه منصفانه از حقايق تاريخي سخن گفته وثابت نموده‌اند كه پيش از آنكه در سرزمين يونان چيزى به نام فلسفه وعلوم ديگر وجود داشته باشد در مشرق (إيران وبابل) ومصر ولبنان (فنيقيه) وحتى جزاير سيسيل (صقليه) وكرت ، تمدنى پرفروغ پرتوافكن بوده وفلسفه وعلومى همچون نجوم ورياضيات وفيزيك وجود داشته است.

امّا در اين ميان ، گروهى از مورخان فلسفه وتاريخ علوم نيز هستند كه هريك بگونه‌اى كوشش دارند حقايق تاريخي را مسخ كنند وچنين وانمود سازند كه جهان ، دورانى دراز در تاريكى جهل ودر باتلاق توحّش فرورفته بوده تا آنكه ناگهان معجزه‌اى روى داده ودر نقطه‌اى از جهان ـ يعنى يونان (ودر واقع در اروپا) ـ گروهى نابغة پديد آمده‌اند كه چهرهء جهان را به كلى دگرگون ساخته وبراي نخستين بار پايه‌هاى فلسفه وعلوم ديگر را بنياد نهاده وكاخ عظيم حكمت ودانش را بنا كرده وتمدن را به بشريت هديه نموده‌اند.

از اين رو شايسته مىدانيم كه در اينجا گوشه‌اى از بررسى ونگاه خود را بر اين پديده تاريخ‌نويسى بيندازيم وبه كار كساني كه ديده بر حقايق تاريخي مىبندند وپسند خاطر وخواستهء دل خود را ، بجاى واقعيات جهان بر مىگزينند ، بپردازيم.

همان‌گونه كه گفتيم ، اين دسته برغم مدارك تاريخي بسيار ، اصرار بر آن دارند كه حكمت ودانش همه از يونان برخاسته ويونان وامدار ملّت يا تمدّنى ديگر نيست ؛ ودر

پاسخ وحل اين مشكل كه «چگونه آن انفجار ناگهانى علم وحكمت با آن عرض وعمق در شهر آتن يا سرزمين كوچك يونان ودر ميان جماعتى اندك روى داده؟» مىگويند كه نبوغ واستعداد شگرف آن مردم چنين ثمرى داشته است.

اين برداشت وپديدهء تاريخ‌نويسى را ، كه مىتوان يك نهضت مسخ تاريخ دانست ، بيشتر از قرن أخير در اروپا آغاز شد ؛ آنجا كه سياستهاى جهانگيرى واستثمارى برخى از حكومتهاى اروپايى وحضور آنان در شرق دور ونزديك وميانه ، آنان را با تمدنها وفرهنگهاى ديرينه وژرفى همچون إيران وهند وچين ومصر وبابل آشنا ساخت وپذيرش اين تمدنهاى ديرينه براي مللى كه نوكيسهء تمدن بودند ، به معناى شكست در عرصهء فرهنگ وتمدنها بود. از اين رو به نوشته وگفتهء مورخان پيشين اروپايى وبرخى از شرق‌شناسان ومحققان بىتعصب پشت كردند ، ولى چون جاى انكار آن تمدنهاى باستانى مشرق نبود ، كوشيدند تا ثابت كنند كه يونان گهواره همه تمدنهاست وملل مشرق ، همه در حكمت وعلوم ، فرزندان ووارثان فلاسفه ودانشمندان يوناني مىباشند.

يكى از مورخان اين گروه در كتابي كه دربارهء فلسفهء يونان نگاشته چنين مىنويسد :

... در زمان شكوفا شدن مدنيّت اسكندريه ... اين عقيدة ميان مردمان منتشر گشته بود كه «خاستگاه فلسفه يونان ، مشرق زمين است». نومينوس (قرن دوم مسيحي) پيشتازان حكمت نوافلاطونى افلاطونى ، آن عقيدهء عام را چنين بيان مىكرد كه أفلاطون موساى يوناني زبان بوده است.

مورخان دوران جديد اين عقيدة را نپذيرفته‌اند ؛ فقط برخى نظير

گلاديش (Gladisch) ورت (Roth) اعتقاد به وجود منشأ شرقي را براي فلسفهء يونان از سر گرفته‌اند ... ، ولى اين عقيدة به كلى منسوخ گشته است. تنها قوم باستانى كه همچون يونانيان حكمتى داشته قوم هند بوده است (...) ومىتوان چنين انديشيد كه فلسفهء هند از حكمت يونان سرچشمه گرفته است.

اين مؤلف در اينجا دانسته يا ندانسته واز روى ناآگاهى به تاريخ ، از إيران وبابل ومصر نام نبرده وحتى به تحقير أصل فلسفهء آنان كه همان «حكمت مشرقيه» است پرداخته ومىگويد :

بطور كلى ، انديشهء شرقي هر وقت خواسته است حقيقت جهان را بيان كند به أساطير دست‌يازيده و (...) نخستين بار در يونان بوده كه مردانى بزرگ از شيوهء مرسوم تفكر بريده‌اند وانجمنهاى مذهبي را به مكتب ومدرسه تبديل كرده‌اند.

در اينجا مىتوان پرسيد كه : آيا خداشناسى يونان تحت تأثير خداشناسى مشرق زمين قرار گرفته است؟ گلاديش مىپنداشت كه إلهيات يونان از همان آغاز تحت تأثير شرق قرار گرفته است واز اين راه بود كه فلسفهء يونان نيز از خاور زمين متأثر شده است. امّا اين عقيدة هم امروزه منسوخ گشته است.

امروز عقيدهء حاكم اين است كه : انديشهء يونان در برابر فكر شرقي استقلال تام دارد وذاتا مخلوق ذهن مردم آن مرز وبوم است. چكيدهء اين عقيدة را گمپرتس از كتاب يك محقق انگليسى گرفته است كه : «سعادت كشف أصل وقاعده ترقى از آن قومي است كوچك وآن قوم

يوناني است. بجز قواى بىشعور طبيعت ، هيچ چيز در جهان نمىيابيد كه از يونان برنخاسته باشد» (!)

اين مؤلف بدنبال نقل آن گفتارها مىافزايد :

ما اگرچه با اين عقيدة كاملا همداستانيم ، در عين حال مىپنداريم كه بخلاف نظر برخى مورخان ، آن را با قاطعيت كمترى مىتوان اظهار داشت. بىآنكه بخواهيم در اصالت عمقى انديشهء يونان ترديد كنيم ، يا بخواهيم ميان آن ومكاتب فلسفي خاص رابطهء تأثير وتأثرى قائل شويم ناگزير از پذيرفتن اين حقيقت هستيم كه انديشهء شرق بر فلسفهء يونان تأثيرى كلى داشته است. در توضيح تأثير شرق بر يونان باختصار ، به ذكر نكات زير بسنده مىكنيم :

يونانيان خود را مديون شرق مىدانستند وبر اين نكته آگاه بودند ، وهر زمان از علوم وتمدن شرق سخن رانده‌اند همراه با احترام بسيار بوده است.

دوران تمدن اسكندريه را به كنار بگذاريم ، چون در اين زمينه مدارك مربوط به قبل از آن عهد را در دست داريم. در اين باب عقيدهء هرودوت مشهور است. أو مىپنداشت كه دين وتمدن يونان از مصر آمده است. أفلاطون ـ در رسالهء مشهور به تيمائوس ـ گفتهء كاهنى مصرى را خطاب به سولون (Solon) ، حكيم يوناني ، چنين روايت مىكند : «شما يونانيان كودكانى بيش نيستيد!». أرسطو مىگويد كه علوم رياضى در مصر به وجود آمده است (...)

همچنين ، يونانيان گمان مىكردند كه طالس وفيثاغورس رياضى

را از مصريان آموخته‌اند. ائودموس (Eudemos) دربارهء طالس ، وايزوكرات (Lsocrate) دربارهء فيثاغورس اين نكته را بصراحت گفته‌اند. ذيمقراطيس (Democritus) دانش بسيار وجامع داشت ؛ معاصرانش گفته‌اند كه أو به هند وساير نقاط عالم سفر واين همه كمالات را از آنجاها كسب كرده است (١).

اين مؤرخ سرگردان پس از آن انكار نخستين ، واقرار واعتراف أخير ، چنين مىنويسد :

مسجّل شده كه فلسفهء يونان در نقاط شرقي اين سرزمين ، در سواحل آسياى صغير يا مهاجرنشينهايى در ناحيهء يونيا (ايونىlnoia) ، داير شده بود نشأت يافته ... (...) گهوارهء فلسفه ، شهر ملطيه (Malt) بوده (...) هنگامى كه ايرانيان به يونان هجوم آوردند جولانگاه فلسفه تغيير يافته وبه جانب مغرب نقل مكان كرد ودر نواحي جنوب ايتاليا ، وصقليه (سيسيل) ... جايگزين شد.

فيثاغورس از كروتون (ايتاليا) وكسينوفانوس از الئا (Elee) وانباذقلس (Empedoclus) از صقليه برخاسته‌اند ...

وى همچنين يادآور مىشود كه لئوسيب (Leucippus) ـ بنيانگذار مكتب اتميسم ـ از ملطيه ، وانكساغورس (Anaxagoras) از كلازومن بودند. ديوجانس (...) از مردم آپولونيا (جزيره كرت) برخاسته وذيمقراطيس از تركيه ، وحتى أرسطو از مقدونيه بوده است. وسپس در جاى ديگر مىگويد :

__________________

(١) حكمت يونان ، شارل ورنر ، صص ٥ و ٦ (فارسي).

اولين محصول آميزش نبوغ يوناني با نبوغ شرقي را در نام بلند فيثاغورس مىتوان يافت. نظريهء فيثاغورس در باب روح متأثر از شرق است. اين نظريه خود از آيين اورفئوسى (Orphisme) ريشه گرفته واين آيين ، يوناني محض نيست».

در سنت آمده است كه فيثاغورس به مصر وبابل سفر كرده ودر آن سرزمينها با موبدان إيراني وجانشينان زردشت محشور شده است ....

اگر نهال انديشهء يونان از آب حكمت شرق سيراب نمىشد هرآينه فلسفهء فيثاغورس واولين مكاتب فلسفي يونان با آن شكوفايى پرشكوهش هستى نمىيافت. (١)

اين تاريخنگار ، پس از مقدارى سرگردانى وحيرت در انتخاب حقايق تاريخي يا تعصبات قاره‌اى ، سرانجام به حد وسط ومرز ميانه‌اى مىرسد واين گونه نتيجة مىگيرد كه :

حال كه تأثير كلى مشرق زمين را در انديشهء يونان پذيرفتيم ، بايد اعتراف كنيم كه فكر يوناني ، عنصرى جديد واساسى بر فكر شرقي افزوده وآن صرفا مخلوق دماغ يوناني بوده است ....٢

ما در لابلاى بررسيهاى خود خواهيم گفت يونان (به معناى خاص خود) به حكمت وعلوم ديگر نه فقط يارى نرسانده وبر آن چيزى نيفزوده كه شايد به توان گفت آن را از مدارج پيشين خود پائينتر آورده وآن را از أصل خود دور ساخته است. اين سخن ، اگرچه ممكن است براي بسيارى سخت شگفت‌آور ودور از انتظار باشد ، امّا يك

__________________

(١) همان ، صص ٥ ، ٦ ، ٧.

حقيقت تاريخي است ، كه قرنها زير پردهء تعصب نژادى وقاره‌اى پوشيده مانده است.

نمونه‌هاى ديگرى نيز از اين گونه قضاوتهاى پر اشتباه تاريخي وجود دارد كه به يك نمونهء آن بسنده مىكنيم. از جمله ، يكى از مؤلفين تاريخ فلسفه در آغاز كتاب خود مىنويسد :

در سرتاسر تاريخ ، هيچ چيز شگفت‌انگيزتر يا توجيهش دشوارتر از ظهور ناگهانى تمدن در يونان نيست. بسيارى از عوامل تشكيل‌دهندهء تمدن ، هزاران سال پيش از ظهور تمدن يوناني ، در مصر وبين النهرين وجود داشت واز آن مناطق به سرزمينهاى همسايه نيز رسيده بود ، ولى هنوز عناصر خاصي لازم بود تا «تمدن» پديد آيد. [!] سرانجام يونانيان اين كمبود را برطرف كردند ... رياضيات وعلم وفلسفه را يونانيان پديد آوردند ... (١)

براي اينكه اين مشاهير را متهم به غرضورزى وتعصب قاره‌اى نكنيم بايد بگوييم كه بدون بررسى دقيق وبلكه باعتماد دروس آموزگار دبستان خود به نگارش دورهء تاريخ فلسفه پرداخته‌اند ؛ وبراي يك محقق نسبتا آشنا به تاريخ مشرق (كه گاه خود غربيها آنجا را «گهواره تمدن» نام داده‌اند) كه از تمدن گسترده وخيره‌كننده إيران زمان ماد وبخصوص هخامنشى وتمدنهاى بابل وهند ومصر خبر دارد ، بسيار شگفت‌انگيز خواهد بود كه از كسى مانند مؤلف يا محقق بالا بشنود كه تمدن ، پيش از يونان وجود نداشته است.

اين‌گونه تحقيقات كاذب ـ كه حتى گاهى بوسيلهء مؤلفان شرقي نيز كوركورانه پيروى وتقليد مىشود ـ با مدارك تاريخي معتبر موجود ، تاب وتوان رويارويى ندارد و

__________________

(١) تاريخ فلسفه غرب ، برتراند راسل ، ص ٢٧ (فارسي).