المجدي في أنساب الطالبيين

وتضييع حقوق مسلمين غير عرب مى گشت.

وطبيعة ايرانيان وروميان كه به هر حال پيش از ظهور اسلام هم نيز مللى متمدّن ومتديّن وتاريخ لا اقل هزار ساله مدوّن وسابقه كشورگشائى ودنيا دارى داشتند وبخودى خود داراى تعزّز وتمتّعى بودند ، و «قباى اطلس آن كو كه از هنر عاريست را به نيم جو هم نمى خريدند» به صورتهاى مختلف در كليّه زمينه ها اعم از اجتماعى وسياسى وفرهنگى ، از خود عكس العمل نشان مى دادند كه در اين مختصر مجال شرح آن نيست ، ولى شك نيست كه يكى از علل اصلى حدوث فرق مختلف مذهبى (ويا لا مذهبى وزندقه) ورواج علوم وفنونى چون ادب وفلسفه وكلام ورياضيات ، ويا ظهور آن دسته اى كه بنام «شعوبيّه» در تاريخ گاه گاه ذكرى از آن به ميان آمده است (١) همين طرز

__________________

(١) در يكصد وپنجاه ساله اخير سخن را درباره «شعوبيّه» بدرازا كشانيده اند وگويا در اين تتبّعات وتحقيقات وتطويل بلا طائل غربيان خصوصا غير از قصد قربت مطلقه علمى وكشف حقيقت محض ، مقاصد مذهبى وسياسى وفرهنگى ديگرى هم دخالت داشته باشد.

وباز اخيرا در اين ايّام كه ملّت مسلمان ايران وسرسپردگان بأمير المؤمنين على عليه‌السلام بانواع شدائد وبلايا وفتن ومحن مبتلى مى باشند ، همان عوامل مذهبى وسياسى وفرهنگى وخاصّه در ميان برادران مسلمان عرب ما با شدّت فراوانى به فعّاليت افتاده ، وبراى «هيچ» «هياهوى بسيار» براه انداخته اند.

واز جمله همان حرف نامربوط قديمى وغير منطبق با عقل واستدلال ومخالف با همه نصوص وشواهد تاريخى را كه اوّلين بار مستعمره چيان قرون هجدهم ونوزدهم بر سر زبان بعضى كم سوادان ويا مغرضان انداختند و «تشيّع» را ساخته وپرداخته ايرانيان معرّفى كردند ، دوباره با بوق وكرناهاى تبليغاتى از طريق امواج راديو وتلويزيون يا

رفتار ناشايست سلاطين بنى أميّة وحكّام دست نشانده آنان در نواحى مفتوحه نو مسلمان ، وتبعيضات ناروا بر ملل غير عرب بود ، لكّه هاى سياهى كه از دست همين سلاطين جائر وعمّال وكارگزاران ستمگر منصوب از قبل آنان ، بر اثر ظلم وبد رفتاريشان با ملل مفتوحه ومسلمانان پاكدل غير عرب ، صفحات درخشان تاريخ فتوحات اسلامى را (وخاصّه در خراسان وما وراء النهر) آلوده كرده است بسيار است.

وهمين مظالم بوده كه مآلا نقاب از چهره كريه سلطنت اموى برداشت واو را از «مشروعيّت» ادّعائى خود ساقط كرد ، وآن سلسله خبيثه ، وبنا بر تفسير خاصّه وتأويل راسخون در علم «شجره ملعونه» را كه برگ وبارى جز ظلم وجور بر مسلمانان عامّة وبر شيعيان وايرانيان بالخصوص نداشت منقرض ساخت.

گو اينكه در اين ميان بنى عبّاس كه از ساليان دراز چشم طمع به حكومت و «خلافت» دوخته بودند ، وآن را بادّعاى خود بوراثت مستحق بودند (١) ، با توطئه هاى بسيار زيركانه وبندوبستهاى ماهرانه با همكارى افراد جاه طلب وداعيه دارى چون أبو مسلم وامثال او كه به سائقه منافع شخصى واغراض

__________________

در سطور جرائد وكتب ، از سر گرفته اند ، والى الله المشتكى. اللهمّ انّا نشكو إليك فقد نبيّنا وغيبة وليّنا.

(١) محمّد بن عبد الملك بن صالح بن علي بن عبد الله بن العبّاس در خطابه اى كه در حضور مأمون ، در مقام استعطاف او به خود خوانده است مى گويد : .... أتوسّل إليك بآبائك الطاهرين .... وبالعبّاس وارث سيّد المرسلين (ج ٢ ص ١٠٩ الجليس الصالح الكافي).

سياسى وتعصّبات قومى وملّى (وشايد هم با نيّت خيرى كه بتوانند حكومت مطلوبى كه بر اساس قوانين قرآن وموازين اسلام مستقر شود تأسيس كنند) با بنى أميّة در جنگ وستيز بودند ، ودولت اموى را بتمام معانى ناتوان كرده وبه آستانه سقوط كشانده بودند ، «زر را زدند وبردند» (١).

از مقصود دور نشوم كه غرض از اين چند سطرى كه به عنوان تعيين مبناى عامل دوم تأليف كتب انساب عرض شد آن است كه از زمان سلطنت معاويه ، ودر طول دوران حكومت اموى ، بر اثر تبعيضات نژادى وقبيله اى كه بنى أميّة وعمّالشان بر مسلمانان اعمال مى كردند ، زمينه را براى هر گونه انتقاد وخرده گيرى بر «عرب» آماده ساخته بود ، ونه تنها ملل غير عرب به منظور مقابله ومبارزه با اين تبعيضات بلكه در مواردى بعضى از خود اعراب با مقاصد ناصواب ورذيلانه (به شرحى كه ملاحظه خواهيد فرمود) در مقام تنقيص وتخفيف اعراب بر مى آمدند ، وبا نشر كتب ورسائلى ، مثالب وعيوبى را بر عرب ومحاسن ومناقبى را بر خود نسبت داده وثابت مى كردند ، واز اين روى باب مفاخره ومباهات به نژاد وباليدن باستخوانهاى پوسيده أجداد بنحو گسترده اى باز شد.

براى آنكه نمونه اى از اين موضوع را نشان بدهم ، وتأثير آن را در تدوين نسب نامه ها وتأليف كتب انساب بنمايانم ، آنچه را كه ابن النديم با جمال ولى وزير دانشمند ابو عبيد بكرى (اديب وجغرافيادان مشهور قرن ششم ومؤلّف

__________________

(١) تا به آنجا كه گوئى اين بيت ابو عطاء سندى زبان حال بسيارى از مسلمين بوده كه :

كتابهاى نفيس «معجم ما استعجم» و «الامثال») در كتاب سمط اللئال كه شرح أمالي أبو علي قالى است ، به تفصيل بيشترى نقل فرموده است به نظر مى رسانيم : ... وكتاب المثالب أصله لزياد بن أبيه (١) ، فإنّه لمّا ادعى أبا سفيان أبا ، علم أنّ العرب لا تقرّ له بذلك مع علمها بنسبه ، فعمل كتاب المثالب وألصق بالعرب كلّ عيب وعار وباطل وإفك وبهت ، ثمّ ثنى على ذلك الهيثم بن عدي وكان دعيّا (٢) ، فأراد أن يعرّ أهل الشرف تشفّيا منهم ، ثمّ جدّد ذلك أبو عبيدة وزاد فيه ؛ لأنّ أصله كان يهوديّا ، أسلم جدّه على يدي بعض آل أبي بكر ، فانتمى إلى ولاء تيم ، ثمّ نشا علاّن الشعوبى الورّاق ، وكان زنديقا ثنويّا لا يشكّ فيه ، فعمل لطاهر بن الحسين كتابا خارجا عن الاسلام بدأ فيه بمثالب بني هاشم وذكر مناكحهم وامّهاتهم ، ثمّ بطون قريش ، ثمّ سائر العرب ، ونسب إليهم كلّ كذب وزور ، ووضع عليهم إفك وبهتان ، ووصله عليه طاهر بثلاثين ألفا.

وأمّا كتاب «المثالب والمناقب» الذي بأيدي الناس اليوم ، وهو الكتاب الواحدة المعلوم ، فإنّما هو للنضر بن شميل الحميرى ، وخالد بن سلمة المخزومى ، وكانا أنسب أهل زمانهما ، أمرهما هشام بن عبد الملك أن يبيّنا مثالب العرب ومناقبها ، وقال لهما ولمن ضمّ إليهما : دعوا قريشا بمالها وعليها فليس لقرشيّ في ذلك الكتاب ذكر. ص ٨٠٧.

واز همين مقوله است بسيارى از رواياتى كه در فضائل ومناقب بلاد

__________________

(١) أوّل من ألّف في المثالب كتابا زياد بن أبيه ، فإنّه لمّا ظفر عليه وعلى نسبه عمل ذلك ودفعه إلى ولده ، وقال : استظهروا به على العرب فإنّهم يكفّون عنكم (الفهرست ص ٨٩).

(٢) أبو عبد الرحمن الهيثم الثعلى عالم بالشعر والأخبار والمثالب والمناقب والمآثر والأنساب ، وكان يطعن في نسبه (الفهرست ص ٩٩).

وشهرهاى مختلف اسلامى بر حسب مورد وبه مقتضاى حال ومقام ، به نام پيغمبر اكرم صلى‌الله‌عليه‌وآله وصحابه آن بزرگوار وضع شده است ، وبر السنة واقلام جارى است ، با در نظر گرفتن اين عوامل ودر جهت روشن شدن وضع قبائل عرب وافراد آن ومشخّص شدن «موالي» اعم از غير عرب يا عرب از غير «موالي» وحفظ حدود وحقوق خاندانهاى مشهور ويا افراد سرشناس ، وتعيين واقعيات از مجموع آنچه كه بصورت افسانه وواقعيّت در اشعار واخبار وسير آمده بود ودر ميان جامعه رواج داشت ، تأليف كتب انساب اهميّت بيشترى يافت ، وگاه مؤلّفين آن كتابها تنها بذكر سلسله نسب در طول آباء واجداد اكتفا نمى كردند بلكه نسب مادران وجدّه هاى مادرى (١) افراد را نيز تا آنجا كه ممكن بود ثبت وضبط مى كردند.

زيرا در بسيارى از موارد شخصيّت مادران وجدّات قبيله نيز موضوعيّت واهميّت داشت ، وبسيارى از بزرگان به جدّات پدرى ومادرى خويش نيز افتخار ومباهات مى كردند ، يكى از آثار كتب انساب اين بود كه بعضى از دعاوى واتّهامات ، ويا محامد ومآثر وافتخاراتى كه عليه وله برخى قبائل عنوان مى شد ، در آن بررسى مى گرديد ، وصحّت يا سقم آن در حدّى كه مورد استناد قرار گيرد مشخّص ومضبوط مى گشت ، واز بلاى تحريف واشتباه

__________________

(١) قطع نظر از آنچه كه به بانوى عالم حضرت زهراى أطهر سلام الله عليها مربوط مى شود أهل البيت عليهم‌السلام به «فواطم» و «عواتك» كرارا مباهات فرموده اند هم چنانكه بعضى ديگر نيز به زنهاى ديگرى در مقام مفاخره استناد كرده اند ولى هم چنانكه حضرت مولى الموالى به معاويه مرقوم فرموده است : «ومنّا سيّدة نساء العالمين ومنكم حمّالة الحطب» همواره حاكم بر اين موضوع بوده است.

ومبالغات ناروا وافراط وتفريط در مناقب يا مثالب ، مصون ومحفوظ مى ماند.

دسته ديگرى نيز بودند كه به علم نسب ومعرفت انساب نيازمند بودند ، واين علم باصطلاح «ابزار كار» آنان محسوب مى شد ، وآن سلسله جليله فقهاء ومحدّثين اعم از تابعين ويا تابعين تابعين مى باشد ، اين بزرگان كه پرچمدار واقعى فرهنگ اسلامى ونگهبان حقيقى آئين محمّدى صلى‌الله‌عليه‌وآله وحافظ حديث وسنّت پيغمبر اكرم صلى‌الله‌عليه‌وآله بوده ومى باشند علاوه بر احاطه به فنّ اختصاصى خود كه همان «حديث وفقه» باشد ، به علم نسب نيز اهتمام مى ورزيدند ؛ زيرا براى حصول يقين به صحّت وأصالت ومسلّم الصدور بودن حديثى كه به نظرشان «غريب» ويا در اسناد ضعيف وعليل مى آمد ، كشف وحال راوى اوليّه يا رواة ديگرى در اسناد آن احاديث كه از شهرت ومعروفيّت كاملى برخوردار نبودند به معرفت نسب راوى وتحقيق در احوال او وزمان تشرّف او يا قبيله اش باسلام ومدّت درك نعمت صحبت او از پيغمبر اكرم صلى‌الله‌عليه‌وآله يا از صحابه بزرگوار آن حضرت ، نيز توجّهى دقيق مبذول مى فرمودند.

از سخنى كه از جناب محمّد بن مسلم بن شهاب زهرى نقل شده كه او گفته است : «ما خططت سوداء في بيضاء إلاّ نسب قومي» (ص ١١ طبقات خليفة ابن خيّاط عصفرى) چنين فهميده مى شود كه آن فقيه بزرگوار كه علاوه بر آنكه نزد عامّه از شهرت ومقبوليّت بسيار معتبر وموثّقى برخوردار است ، ودرباره او گفته شده است كه «انّه حفظ علم فقهاء السبعة ، ولقي عشرة من الصحابة» (ص ١٤٧ هديّة الأحباب) خاصّة هم به مناسبت آنكه او سعادت مصاحبت ومجالست با حضرت سجّاد صلوات الله عليه را دارا بود ، واز آن حضرت نيز

روايت كرده است (١) باو حسن ظن دارند در تفسير وحديث وفقه كتاب ورساله اى تدوين وتأليف نفرموده ، ولى در انساب قوم خويش رساله اى تدوين كرده بوده است.

از «ليث بن سعد» محدّث وفقيه بزرگ معاصر زهرى روايت شده كه گفت :«ما رأيت عالما قطّ أجمع من ابن شهاب ، ولا أكثر علما منه ، ولو سمعت ابن شهاب يحدّث في الترغيب لقلت لا يحسن إلاّ هذا ، وإن حدّث عن الأنبياء وأهل الكتاب لقلت لا يحسن إلاّ هذا ، وإن حدّث عن العرب وأنسابها قلت لا يحسن إلاّ هذا ، وإن حدّث عن القرآن والسنّة كان حديثه بوعي جامع» (حلية الأولياء ٣٦١ / ٣).

وتنها زهرى در ميان فقهاء ومحدّثان نيست كه «نسّابه» بوده ، بلكه بسيارى از محدّثان وفقهاء جليل القدر آن زمان چون سعيد بن المسيّب ، وقتادة ابن دعامه وديگران نيز بر علم نسب واقف بوده اند (٢).

ديگر از طبقاتى كه به جمع آورى وحفظ انساب وبترويج اين علم اهتمام مى ورزيدند «طبقه حاكمه» اعم از امويان يا عبّاسيان ، ويا ديگر حكّام وامراى محلّى بودند كه جهد بليغى از طرف اين سلاطين وحكّام براى احضار ونگهدارى نسّابه ها مبذول مى شد ، وقرب ومنزلتى كه «نسّابه» ها در دستگاه

__________________

(١) ذهبى در طبقات الحفّاظ مى گويد : قال ابن أبي شيبة : أصلح الأسانيد كلّها الزهري عن علي بن الحسين عن أبيه عن علي عليهم‌السلام.

(٢) گو اينكه ابن أبي الحديد زهري وسعيد بن المسيّب را با استناد بإسناد موثّق وذكر شواهد متعدّد از جمله «منحرفين» از حضرت مولى الموالى صلوات الله عليه مى شمارد (شرح نهج البلاغة ج ٤ ص ١٠٢).

سلاطين وحكّام مى يافتند مشهور است.

معاويه «دغفل» و «عبيد بن شريه» را بنزد خويش فرا خواند و «دغفل» را مأمور ساخت كه به «يزيد» پليد ، انساب عرب را بياموزد (استيعاب ج ٢ / ٤٦٢).

وزير ونويسنده معروف شيعه أبو سعد منصور بن حسين آبى متوفّى در ٤٢١ در كتاب نفيس «نثر الدر» مى گويد : «أوصى العبّاس بن محمّد بن علي بن عبد الله بن العبّاس (١٢١ ـ ١٨٦) والي دمشق معلّم ولده ، فقال : إنّي كفيتك أعراقهم فاكفني آدابهم ، أغذهم بالحكمة فإنّها ربيع القلوب ، وعلّمهم النسب والخبر فإنّه أفضل علم الملوك ...» (ص ٤٣٧ ج ١).

ومسلّم است كه عدم آگاهى از انساب خصوصا براى بلندپايگان اجتماع نقص وننگى بشمار مى آمده است ، وگاه اين «ننگ وعار ونقص» موجب وبهانه براى تقريع وسرزنش مى شده است ، از همان دوران اموى ، ابو الفرج اصفهانى داستانى در «أغانى» مى آورد كه خلاصه اش چنين است.

پس از آنكه عبد الله بن الزبير كشته شد ، خالد بن يزيد بن معاويه به حج مشرّف شد ، ودر مكّه معظّمه زادها الله شرفا وتعظيما ، از «رمله» خواهر عبد الله ابن زبير خواستگارى كرد ، حجّاج بن يوسف لعنة الله عليه ، كه امير وفاتح مكّه بود بدو پيغام فرستاد كه : «گمان نمى كردم تو پيش از مشورت با من از خاندان «زبير» زن بخواهى ، چگونه از خاندانى كه «كفو» تو نيستند خواستگارى مى كنى اينان همانانند كه با جد وپدر تو بر سر خلافت جنگيدند ، وتو را باتّهامات ناشايست متّهم كردند ، وبه گمراهى تو ونياكان تو گواهى دادند.

خالد به آورنده پيغام گفت : اگر نه اين بود كه تو فرستاده اى بيش نيستى وفرستادگان را نمى توان كشت ، بند از بندت جدا مى ساختم ، ولاشه ات را بر

در خانه فرستنده ات مى انداختم ، باو بگوى : گمان نمى كردم كه تو را آن رسد كه من در انتخاب همسر با تو رأى زنم ... امّا آنچه را كه گفته اى اينان «كفو» من نيستند ، اى حجّاج خداى تو را بكشد تا چه پايه نادان واز انساب قريش بى خبرى!؟

آيا عوّام بن خويلد (برادر حضرت خديجه عليها‌السلام وپدر زبير وجدّ رمله) كه همسر «صفيّه» دختر عبد المطلّب رضى الله عنه شد ، وپيغمبر اكرم صلى‌الله‌عليه‌وآله كه «خديجه» بهمسرى انتخاب فرمود ، با هم «كفو» بودند ، ولى اينك آنان «كفو» وهم شأن أبي سفيان (وفرزندان او) نيستند؟! (١) (أغانى ج ١٧ ص ٢٦٠).

امثال اين داستان ويا داستانهائى كه اساسا بر محور علم نسب ومعرفت انساب عرب مى چرخد ، وحاكى از توجّه دقيق طبقات بالاى اجتماع بر آن

__________________

(١) شوهر اول «رمله» دختر زبير عثمان بن عبد الله بن حكيم بن حزام بن خويلد ، نوه عموى خود او بوده ، وپسرش عبد الله بن عثمان شوهر جناب سكينه دختر حضرت سيّد الشهداء صلوات الله عليه گرديد ، واين زن بسيار متشخّص ونامبردار است ، پس از اينكه خالد او را بهمسرى گرفت بسيار پاى بند او شد ، ومهر اين زن در دل خالد چنان متمكّن وجاى گير شد كه خالد در مقام اظهار محبّت وعشق خود باو با كمال وقاحت مى گويد :

وقطعه اى كه اين بيت در آنست آنچنان بسرعت در السنة وافواه راه يافت كه عبد الملك بن مروان خالد را سرزنش كرد ، وخالد بظاهر عقيده وگفته خود را انكار كرد ، بعدها اين قطعه بصورت «تصنيف» درآمد ومغنّيان مشهور دوره عبّاسى آن را در محافل عيش ونوش مى خواندند ، ووا أسفا كه اين پسرك وامثال او شاهزادگان مسلمانان ومالك رقاب واموال مسلمين بودند.

علم است در كتب ادب وسير بسيار است كه بجهت احتراز از اطناب نقل حتّى مختصرى از آن را نيز روا نمى دارم ، ولى خوانندگان طالب اطّلاع بيشتر در اين باب به كتب مربوطه ، از جمله عقد الفريد «كتاب اليتمة في النسب» مراجعه فرمايند (ج ٣ ص ٣١٢ الى ٤١٧).

اولين كتاب انساب

ابن النديم در مقاله سوم الفهرست ، ودر فنّ أول آن مقاله تحت عنوان «أسماء وأخبار الصدر الأوّل ممّن أخذ عنه المآثر والأنساب والأخبار» از هفده نفر (نسّابه) نام مى برد ، وتأليفاتى براى آنان مى شمارد ، كه در آن ميان يكى هم «نسّابه بكرى» است كه «نصرانى بود ورؤبة بن العجّاج ازو روايت كرده است» (١).

__________________

(١) قاضى المعافى بن زكريّا ، أديب محدّث ، أخبارى مشهور ، در كتاب نفيس خود «الجليس الصالح» مى گويد : مازنى از اصمعى ، واو از علاء بن أسلم روايت كند كه از رؤبة بن العجّاج (شاعر ورجز سراى معروف أوائل قرن ٢) شنيدم كه گفت : به نزد «نسّابه بكرى» رفتم از من پرسيد كيستى؟ گفتم : من رؤبة بن العجّاجم ، گفت : در معرّفى ات كوتاه آمدى گرچه خود را شناساندى؟ گويا تو از آن مردمانى كه اگر درباره آنها خاموش بمانم از من چيزى نخواهند پرسيد ، واگر سخنى با آنان گويم آن را نخواهند پذيرفت ، گفتم : اميدوارم كه من چنان نباشم ، گفت : دشمنان آدمى كيانند؟

گفتم : نمى دانم تو به من بگو ، گفت : عموزادگان نابكار ، كه اگر از آدمى كارى ناروا وناپسند بينند آن را همه جا وهمه وقت بازگو كنند ، وچون كارى شايسته وبسزا بينند آن را پنهان كنند وبه كسى نگويند ، سپس گفت : دانش را آفتى وننگى ونابود كردنى است ، آفت آن فراموشى ، وننگ آن دروغ بستن بدان ، ونابود كردنش آموختن آن به

از كتبى كه ابن النديم نام برده است بعضى موجود است كه نه يك بار بلكه چند بار به چاپ رسيده است ، وشايد از بعضى ديگر نيز مخطوطاتى در گوشه وكنار عالم وموزه ها ومجموعه هاى دولتى وخصوصى محفوظ مانده باشد.

تعيين اينكه قديمترين كتاب موجود به زبان عربى ودر أنساب عرب كدامست وكجاست از عهده اين ضعيف خارج است.

ولى اين معنى مسلّم است كه تأليف مستقلّ أنساب وبه نحوى كه آن تأليف در معرض مطالعه واستفاده أهل زمان قرار گرفته باشد از اواسط قرن دوم هجرى آغاز شده است.

وشايد كتاب «جمهرة النسب» تأليف أبى المنذر هشام بن محمّد بن السائب الكلبى (متوفّى ٢٠٦ يا ٢٠٤) كه بارها هم بطبع رسيده است اولين كتاب مفصّل در نوع خود باشد.

ابن النديم وديگر علماى تاريخ ورجال بترتيب تاريخى نسّابه هاى مشهور را چنين نام مى برند : محمّد بن السائب الكلبى (١٤٦ ـ ه) أبو مخنف لوط ابن يحيى الكلبى (اواسط قرن دوم) أبو اليقظان سحيم بن حفص يا عامر بن حفص (١٩٠ ه) ابن أبي مريم (؟) مؤرج بن عمرو السدوسى (١٩٥ ـ ه) وهشام ابن محمّد بن السائب الكلبى متوفّى در (٢٠٦ ـ ٢٠٤ هجرى) ومصعب بن عبد الله الزبيرى ، وهيثم بن عدى (٢٠٧ ـ ه) وأبو الحسن علي بن محمّد مدائنى (٢١٥ ـ ه) وزبير بن بكّار قرشى (٢٣٥ ـ ه) وخليفة بن خيّاط شباب العصفرى (٢٤٠ ـ ه) وبلاذرى (٢٧٩ ـ ه) ومبرّد (٢٨٥ ـ ه) كه بعضى از مؤلّفات اين

__________________

ناكسان است (ج ٣ ص ٦٣).

بزرگان در دست است ، في المثل جمهرة النسب هشام بن محمّد الكلبى و «طبقات» ابن سعد و «نسب قريش» زبير بن بكّار ، ومصعب بن عبد الله الزبيرى و «طبقات» خليفة بن خيّاط و «نسب عدنان وقحطان» مبرّد ، وأنساب الأشراف بلاذرى وجز آنها.

از بعضى از نام بردگان بالا مانند هشام بن محمّد بن السائب الكلبى وبلاذرى ومبرّد كه شيعه هستند در كتب خاصّه تأليفات ديگرى هم نقل شده است ، ومثلا براى هشام بن محمّد الكلبى كتابهاى «المنزول» ـ «الموجز» ـ «الفريد» كه آن را جهت مأمون عبّاسى تأليف كرده است ، والملوكى را كه براى جعفر بن يحيى برمكى تدوين فرموده است نام مى برند (أعيان الشيعة ج ١ ذيل أنساب) (١).

براى اطّلاع بيشتر در اين باب بايد به منابع معتبر ، مثل «الذريعة» علاّمه فقيد طهرانى قدس‌سره ويا به مطاوى كتب ادب وتاريخ وسير مراجعه كرد تا بتوان نسّابه هاى تا آخر قرن سوم واوائل قرن چهارم را كاملا شناخت در ميان خاصّه از أحمد بن محمّد بن خالد البرقي رضى الله عنه ويحيى النسّابة بن الحسن بن جعفر

__________________

(١) از نسابه ديگرى بنام «النخّار العذرى» نيز در مراجع ذكرى به ميان آمده ، فى المثل در «الجليس الصالح» : حدّثنا أبو النضر العقيلي ، قال : حدّثني عبيد الله اليزيدي ، قال : حدّثنا محمّد بن حبيب ، عن ابن الأعرابي ، قال : دخل النخّار العذري النسّابة على معاوية وعليه عباءة ، فكلّمه فأعرض عنه ، فقال : يا معاوية إنّ العباءة لا تكلّمك إنّما يكلّمك من فيها (١ : ٦٣) وعيون الأخبار ابن قتيبة ج ١ ص ٤١٤.

وفيروزآبادى در قاموس در مادّه (نخر) مى گويد : ... وكشدّاد ، النخّار بن أوس أنسب العرب. كه زبيدى در تاج العروس آن را چنين تكميل مى فرمايد : النخّار بن أوس بن ابير القضاعي ، وهو من ولد سعد بن هذيم ، وذكر ابن ماكولا النخّار بن انيس أنسب العرب.

الحجّة بن عبيد الله الأعرج بن الحسين بن علي بن الحسين بن علي بن أبي طالب سلام الله عليهم نيز نام مى برند.

واين اخير مؤلّف كتاب (نسب آل أبي طالب) است ، وبه تصريح بسيارى اولين كتابى است كه اختصاصا درباره نسب آل أبي طالب تأليف شده است.

وناگفته نماند وطبيعى است كه نسبى كه بيش از ديگر انساب به ثبت وضبط آن عنايت مى شده است نسب قريش عامّة ، ونسب بنى هاشم خاصّة ونسب أهل بيت صلى‌الله‌عليه‌وآله كه به فرموده رسول اكرم صلى‌الله‌عليه‌وآله «كلّ نسب وسبب منقطع يوم القيامة إلاّ سببي ونسبي» تنها نسبى است كه بدان مى توان در قيامت توسّل وتمسّك كرد على الأخصّ ، باشد.

قطع نظر از مسئله «خلافت وامامت» واختصاص آن به قريش ، واستناد شديد سلاطين اموى وعبّاسى باين اصل ، از آنجا كه سلاطين عبّاسى از صميم قريش وهاشمى بودند ، بجمع وتدوين انساب بنى هاشم معتنى شدند.

«علويان» وبمعناى عامترى «طالبيان» كه خود را بحق در ذوى القربى بودن از عبّاسيان أولى وبر آنان مقدّم مى شمردند ، وبه همين مناسبت در جامعه اسلامى موضوعيّت خاص ومكان معلوم ومقام محمودى داشتند ، ونيز از آنجا كه اثر اجابت دعاى حضرت شيخ الأنبياء ابراهيم عليه‌السلام بدرگاه بارى تعالى كه «ربّنا وأجعل أفئدة من الناس تهوي إليهم» (ابراهيم آيه ٣٧) در باب اين دسته از ذرّيه طيّبه او ظهور وبروز بيشترى داشت ، وذلك فضل الله ، از محبّت واحترام اكثريّت قاطع مسلمانان برخوردار بودند ، متعبّدان متشرّع از مسلمين به تدوين وتحقيق نسب آنان وشناساندن أولاد وأعقاب پيغمبر اكرم صلى‌الله‌عليه‌وآله كه مآلا موجب اطمينان يافتن بصحّت انجام وظايف شرعى خود ، وايصال حقوق

واجبه بمن له الحق مى شد ، مراقبت وتوجّه بيشترى منظور مى داشتند.

از سوى ديگر در دوران سلطنت عبّاسيان وبا توجّه به قيامهائى كه در نواحى مختلف سرزمينهاى پهناور حكومت اسلامى بسركردگى طالبيان عموما وعلويان خصوصا وذرارى محترم «سيّد» على الاطلاق امّت محمّدى «ومصلح» بزرگوار «فئتين عظيمتين» اين امّت يعنى حضرت امام حسن مجتبى عليه‌السلام ، عليه حكومت عبّاسى روى مى داد ، وهر چند صباحى (وخاصّه در قرون دوم وسوم وچهارم) از گوشه اى علم خلاف وقيامى افراشته مى شد وبعضا نيز باستخلاص وانفصال آن سرزمين از سيطره حكومت عبّاسى واستقلال آن به حكومت ديگرى (أعم از زيدى يا اسماعيلى وغيره) منجر مى شد ، بنى عبّاس وعمّال آنان در تتبّع وجستجوى طالبيّه عموما وعلويان خصوصا ، ودستگيرى وقتل سران وسادات اين ذرّيّه طاهره سخت كوشا بودند.

وصفحات تاريخ عمومى آن قرون ويا كتب مستقلّى كه در باب اين قيامها وعكس العمل هاى شديد وستمگرانه اى كه سلاطين عبّاسى وامراى منصوب از طرف آنان در اين موارد نشان مى دادند ، وكشتار بى رحمانه اى كه از طالبيان وعلويان مى كردند ، وآن تواريخ وكتب از دستبرد نسخ وتحريف ويا امحاء واز ميان بردن توسّط عبّاسيان در امان مانده ، واينك در دسترس است شاهد اين فجايع ومظالم است كه كتاب شريف «مقاتل الطالبيّين» أبي الفرج اصفهانى يكى از آن مصنّفات است.

اگر احتمالا خوانندگان محترم استبعاد فرمايند كه چگونه ممكن بوده است كه عبّاسيان آثار وكتب تصنيف شده از طرف شيعه ويا ديگر فرق را كه حاكى از

قساوتها ومظالم ويا مثالب ومعايب ايشان تصنيف مى شده است تحريف يا معدوم سازند ، ويا اينكه اساسا خود مصنّف ويا شاعر بر اثر تهديد واخافه حكّام مجبور به شستن يا سوختن أثر خود مى شده است ، به مظانّ آن مراجعه فرمايند كه شواهد بسيارى خواهند يافت.

ويكى از آن شواهد موردى است كه در كتاب مستطاب «عيون أخبار الرضا عليه‌السلام» توسّط شيخ أجلّ رئيس المحدّثين صدوق رضوان الله عليه وباسناد آن بزرگوار از طريق حاكم بيهقى ومحمّد بن يحيى الصولى درباره سوختن نسخه أشعار «ابراهيم بن عبّاس صولى» شاعر بزرگ ويكى از مادحان امام ثامن ضامن حضرت على بن موسى الرضا صلوات الله عليه ، ضبط ونقل شده است (عيون چاپ سنگى ص ٢٨٥).

كوشش بنى عبّاس در شناسائى علويان بمنظور تحت نظر داشتن دائم آنها بسبب وحشتى كه از اين شيربچّگان داشتند بر صفحات تاريخ نقش بسته است ، واين اصرار وپيگيرى شديد بنى عبّاس (وخصوصا در دوران سلطنت ابو جعفر منصور وهادى ومهدى ورشيد ومأمون ومعتصم ومتوكّل) در كشف هويّت وتعيين مواليد ووفيات علويان آنچنان فشار وآزارى بر اين خاندان جليل عزيز وارد مى ساخت كه در بعضى موارد سادات بزرگوار علوى هويّت واقعى خود را از فرزندانشان وهمسرانشان هم مكتوم مى داشتند ، وبسا كودكان معصوم آن سادات گرامى ونوادگان خاتم الأنبياء صلى‌الله‌عليه‌وآله كه خود نمى دانستند كه كيستند ، وچه خون مقدّسى در عروق آنها جارى است ، نمونه هاى اين اندوه وخون جگرى كم نيست ، وحتّى گاه كار بدانجا مى كشيد كه نوباوگان شجره مباركه مصطفوى ودوشيزگان خردسال سلاله محتشم علوى با طالبى

بعنوان كنيز «فروخته مى شدند» (رجوع فرمائيد كافي شريف باب مولد الصاحب عليه‌السلام ـ حديث ٢٩ ـ في من باع صبيّة جعفريّة كانت في الدار ، ج ١ ص ٥٢٤).

داستان جناب عيسى بن زيد بن على بن الحسين بن على بن ابي طالب عليهم‌السلام يكى ديگر از اين شواهد است ، اين بزرگوار كه همراه بنى اعمام خود محمّد نفس زكيّه وابراهيم پسران عبد الله بن الحسن بن الحسن السبط عليه‌السلام قيام فرموده بود ، پس از شكست آن قيام وكشتار هولناكى كه منصور دوانيقى وامراى لشكر او از علويان وقيام كنندگان كردند ، جناب عيسى توانست از مهلكه جان بدر برد ، عيسى تا آخر عمر همواره متوارى بود ، وبه صورتى ناشناس مى زيست ، وفقط يكى دو نفر از برادران وبرادرزادگان او مى دانستند كه آن عزيز نازنين در بصره مختفى است ، وبر شترى در آن شهر آب كشى واز اين طريق امرار معاش مى كند.

جناب عيسى دختر صاحب همان شترى كه بر آن آب حمل مى كرد ومى فروخت بهمسرى اختيار فرموده ، واز او داراى دخترى شد ، ودختر به سنّ شوهردارى رسيد ، مادر دختر هم از آنجا كه آرزوى مادران است ، وهم براى آنكه از شدّت معيشت ونفقه شوهر محترم خود بكاهد ، بچّه سقّاى جوانى را در نظر داشت كه دخترش را بازدواج او درآورد ، وآن جوان سقّا نيز آرزومند چنين وصلتى بود.

مادر اصرار مى ورزيد وپدر تن بدين كار نمى داد ، وچون نمى توانست هويّت ونسب خود را بر همسر خويش فاش كند ، طبعا نمى توانست باو بگويد كه آن جوان «كفاءت» همسرى با فرزند پيغمبر صلى‌الله‌عليه‌وآله را ندارد ، وزن همچنان

اصرار مى ورزيد.

وجناب عيسى بن زيد جز اندوه خوردن ودندان بر جگر گذاشتن راهى نداشت ، تا به آنجا كه كار بجان وكارد باستخوان آن بزرگوار رسيد ، وشكايت بدرگاه بارى تعالى برد ، وكفايت مهمّ خود را از كافي المهمّات طلبيد ، وبناگاه آن دخترك معصوم وفات يافت وبأجداد طاهرين خود پيوست.

سالها پس از اين واقعه جناب عيسى بن زيد به برادر زاده خود يحيى بن الحسين بن زيد رضى الله عنه درد دل كرد ومويه كنان فرمود كه در دنيا دلم بر هيچ چيز آنچنان كه بر اين مصيبت كه دختركى مرد وندانست كه چه نسبتى با رسول خداى دارد ، نسوخت (مقاتل الطالبيّين ص ٤١٠).

اين تضييقات روزافزون وسختگيرى هاى از اندازه بيرون عبّاسيان بر علويان آثار فراوانى در جامعه اسلامى ، ودر كلّيه زمينه هاى آن اعم از سياسى وفرهنگى بجاى مى گذاشت.

از يك طرف بسيارى از سادات عظام وذرارى امير المؤمنين عليه‌السلام را مجبور مى ساخت كه از وطن اصلى ومستقر أجدادى خود كه حجاز ، وجزيرة العرب عامّة باشد بديگر سرزمينها كه دورتر از مركز حكم وسلطنت عبّاسى باشد كوچ كنند ؛ زيرا در سند وهند وشمال آفريقا وجبال ديلم وما وراء النهر وديگر بلاد اسلامى اينان في الجمله وتا حدّى از مزاحمت ومراقبت مستمر حكومت بر خود ، خلاصى مى يافتند ، وبه علاوه بعلّت انتساب به پيغمبر اكرم صلى‌الله‌عليه‌وآله مسلمانان پاك نهاد بديده تكريم واحترام بآنها مى گريستند ، ومقدمشان را گرامى مى داشتند ، ورواق منظر چشم خود را آشيانه اين سادات عظام مى ساختند. آنچه را كه دعبل رحمة الله عليه مى گويد :

مبالغه شاعرانه واغراق نيست ، بلكه بيان يك واقعيّت مسلّم غير قابل انكاريست ؛ زيرا هم چنانكه سرور آزادگان عالم حضرت سيّد الشهداء صلوات الله عليه در آخرين ساعات زندگى فانى اين جهانى بدختر نازنين خود فرمود كه «لو ترك القطا لنام» اگر اين جگرگوشكان امير المؤمنين عليه‌السلام در وطن اصلى ومولد ومنشأ خود امنيّت وآرامش احساس مى كردند همانجا مى ماندند ، ولى افسوس كه بقول أبى فراس رحمه‌الله :

وچون بسيارى از سران علويان وطالبيان كه به نقاط دور دست شرق وغرب عالم اسلامى هجرت كرده بودند در سلامت ورخاء عيش وبعضا بعنوان امير وحاكم ويا امام مفترض الطاعة در رأس آن جامعه ودر مقام حكومت تامّه قرار مى گرفتند (في المثل أدارسه شمال آفريقا ومراكش ـ داعيان طبرستان ـ سادات رسّى يمن كه ائمّه زيدى بوده اند ـ جعفر الملك در هند ودر پايان فاطميان در مصر).

بنا بر اين بنى اعمام آنها با خيال راحت تر وبا اميد وآرزوى وصول به آزادى بيشتر بدان بلاد هجرت مى كردند كه :

وگرچه با همه فجايع وكشتارهاى هولناكى كه امويان وعبّاسيان از اين ذرّيه

__________________

(١) از لاميّة العرب شنفرى.