ميراث محدّث اُرمَوى

كرامت چهارم

نيز محدّث نورى قدس‌سره در كتاب دار السلام (١) گفته :

__________________

١. دار السلام ، ج ٢ ، ص ٢٢٥.

[جلالت حسن بن حمزه علوى نزد ابن شهر آشوب]

از عبارت ابن شهر آشوب در ص ٢١١ بر مى آيد كه حسن بن حمزه علوى در نهايت جلالت واعتنا در پيش او بوده است ؛ چه در آن جا گفته :

چه بعد از احراز اين كه در اين «باب فيما روته الخاصة» بحث مى كند ودر مقام اثبات اعتبار روايت ، اسم اين سه نفر را مى برد واو را در عداد مفيد وكلينى معرفى مى كند.

[سند روايت كنوز النجاح]

ظنّ متآخم به علم به هم مى رسد از اين كه سند روايت كنوز النجاح اين طور باشد : «أحمد بن الدربي ، عن خزامة ، عن أبي عبد الله الحسين ، عن محمد البزوفري» به اين طور كه مراد از أبي عبد الله الحسين ابن غضائرى باشد كه به طور كثرت از او يعنى محمد بزوفرى نقل مى كند وگمان نمى كنم كه هيچ كس از بزرگان ، مانند از در كثرت از او روايت نكرده اند ؛ زيرا او در هر صورت ودر هر دوره داخل جماعت شيخ كه در صدر روايات هستند بوده است ، به خلاف ديگران ؛ چنان كه موارد تتبع نشان مى دهد وهمچنين رواياتى كه بخصوص در سند آنها وارد است زيارت است ؛ كما يشهد به موارد روايات الغيبة وآخر التهذيب والاستبصار.

[محمد بن على نوفلى]

در باب محمد در جلد سوم مامقانى گفته ص ١٦٠ : محمد بن علي بن محمد بن حاتم النوفلي المعروف بالكرماني المكنى بأبي بكر يروي عنه الصدوق مترضياً ومترحماً ، وأقل ما يفيده ذلك أعلى درجات الحسن.

__________________

١. بنگريد به : مناقب آل أبي طالب عليهم‌السلام ، ج ١ ، ص ٢٥٦.

[روايتى از كنوز النجاح]

در ص ٧١٠ از هشت ورق ملحق به هيجده بحار (١) گفته :

مهج الدعوات : رأيت في كتاب كنوز النّجاح تأليف الفقيه أبي على الفضل بن الحسن الطبرسي رحمه‌الله عن مولانا الحجة ـ عجّل الله فرجه ـ ما هذا لفظه : روى أحمد بن الدربي ، عن خزامة ، عن أبي عبد الله الحسين بن محمد البزوفري ، قال خرج من الناحية .. الخ.

ودر ص ٧١١ بعد از تمام شدن روايت گفته (٢) :

در ص ٧٠٦ بحار هيجده (٦) :

كتاب العروس للشيخ الفقيه أبي محمد جعفر بن أحمد بن علي القمي بإسناده عن علي بن موسى الرضا [عليه‌السلام] قال : إنّ للجمعة ليلتين ينبغي أن يقرأ في ليلة السبت مثل ما يقرأ في عشية الخميس ليلة الجمعة (٧).

احتمال اقوى

مظنون آن است كه اين أبي عبد الله الحسين غضائرى بوده باشد ومروى عنه محمّد بزوفرى ولفظ «ابن» محرف «عن» باشد وشايد اقرب احتمالات قويّه مظنونه اين به شمار رود ؛ به جهت كثرت روايت غضائرى از محمد ، وبه جهت رو به راه بودن اين وجه بدون

__________________

١. بحار الأنوار ، ج ٨٦ ، ص ٣٢٣ ، ح ٣٠.

٢. بحار الأنوار ، ٨٦ ، ص ٣٢٤.

٣. كفعمى اين نماز را در مصباح نيز نقل كرده است. (منه).

٤. نگارنده گويد : در مصباح هم مذكور است پس بايستى مجلسى آن را مى گفت. (منه).

٥. بحار الأنوار ، ٨٦ ، ص ٣٢٥ از مكارم الأخلاق ، ص ٣٩٠ ـ ٣٩١.

٦. بحار الأنوار ، ج ٨٦ ، ص ٣١١ ، ح ١٦.

٧. در ص ٥٣ از ربي الأسابيع در ضمن بيان نماز حاجات در شب جمعه گفته : سيّد وكفعمى وشيخ طبرسى به سند معتبر از حضرت صاحب الامر روايت كرده اند كه : هر كس به خداوند عالم حاجتى داشته باشد .. تا آخر روايت نماز حاجت منقول از ص ٧١٠ ملحق بحار.

أقول : نقل كفعمى شامل نقل در بلد الامين ومصباح هر دو مى شود واختصاص به يكى ندارد. (منه).

تكلف زياد ، وبه جهت كثرت استعمال غضائرى بدون تصريح نسبتش واكتفا به اسمش.

ومؤيد اين است اين كه در مورد نقل پسر از پدر نوعاً چنين مى گويند : «محمد بن الحسين البزوفري» [با] تصريح به كنيه پدر غالباً بدون تصريح به كنيه پسر كه كلام مستقيماً در خود آن است.

[اشتباهات واقعه در سند دعاى ندبه]

در بيان اشتباهاتى كه در طى تتبّع وتفحّص نسبت به سند اين دعا ويا رواتى كه به نسبت بزوفرى معروف ومنتسب هستند از علماى اعلام وفضلاى كرام ـ شكر الله مساعيهم ـ واقع شده است.

وبديهى است كه اظهار اين مدّعا از مثل حقير نسبت به فحول علما نهايت جسارت است ، الّا اين كه اشتباه آنها از باب «إنّ الجواد قد يكبو» است ودر يافتن وپى بردن نگارنده به آنها از باب اتّفاق وحسن تصادف است ، وبه عبارت ديگر خطاى ـ آنها رضوان الله عليهم ـ واصابه نگارنده ـ ختم الله له بالحسنى ـ مطابق گفتار سعدى است :

وبالله أستعين.

١. از جمله رواياتى كه به طريق حتم در نقل سند آن اشتباه واقع شده ، روايتى است كه از كتاب شريف كنوز النجاح نقل كرده اند وآن روايت به قرار ذيل است :

سيّد جليل رضى الدّين على بن طاووس قدس‌سره در كتاب مهج الدّعوات (١) گفته : ورأيت في كتاب كنوز النّجاح تأليف الفقيه أبي علي الفضل بن الحسن الطبرسي رضي‌الله‌عنه عن مولانا الحجة ـ صلوات الله عليه ـ ما هذا لفظه : روى أحمد بن الدربي ، عن خزامة ، عن أبي عبد الله الحسين بن محمد البزوفري (٢) ، قال : خرج عن الناحية المقدسة : من كان (٣) له الى الله حاجة

__________________

١. بحار الأنوار ، ج ٨٦ ، ص ٣٢٣ ـ ٣٢٤ به نقل از مهج الدعوات.

٢. نگارنده گويد : عبارت مزبوره در سند را (عن أبي عبد الله الحسين بن محمد البزوفري) به نظر استاد محترم آقاى قزوينى رسانيدم. گمان بنده را كه ابن محمد «أبي محمد» بوده است وتحريف شده «أبي» به «ابن» تخطئه كرده وبه جهت عدم وجود نظير آن را استبعاد نمودند. اگر چه وجود دو اطلاق اين طورى را [كه] در أبو عبد الله كنيه

فليغتسل ليلة الجمعة بعد نصف الليل ، ويأتي مصلّاه ، ويصلّي ركعتين يقرأ في الركعة الاُولى الحمد ، فإذا بلغ (إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَإِيَّاكَ نَسْتَعِينُ) يكرّرها مئة مرة ، ويتمم في المئة الى آخرها ، ويقرأ سورة التوحيد مرّة واحدة ، ثم يركع ويسجد ويسبّح فيها سبعة سبعة ، ويصلّي الرّكعة الثانية على هيئته ، ويدعو بهذا الدّعاء ؛ فأنّ الله تعالى يقضي حاجته البتة كائناً ما كان ، إلّا أن يكون في قطيعة الرّحم ، والدّعاء : اللّهم ... إلى آخر الدّعاء والرّواية كه در مهج نقل شده وبا ص ٢٩٤ از نسخ مطبوعه به طبع قطر وزيرى منطبق مى شود (٤).

خاتم المحدّثين حاج ميرزا حسين النّورى قدس‌سره در باب ٣٧ از ابواب كتاب صلاة كه باب استحباب الصلاة المرغبة ليلة الجمعة است ومنطبق با ص ٤٢٠ از جلد اول مستدرك (٥) مى شود گفته :

ودر كتاب النجم الثاقب در ذيل حكايت اول از حكايات باب هفتم گفته :

واما دو ركعت نماز منسوب به آن حضرت ـ صلوات الله عليه ـ پس از نمازهاى معروفه است وجماعتى از علما آن را روايت كرده اند : اول شيخ طبرسى صاحب تفسير در كتاب كنوز النجاح روايت كرده از أحمد بن الدربي از خزامه از أبي عبد الله الحسين بن

__________________

معروفه بوده است وأبي محمد معرف نقضى ديگرى بوده باشد به جهت معروفيت محمد در آن دوره وتعريف پدر با آن ، قبول كردند يعنى عبارت مثل اين بوده است : أبي عبد الله الحسين والد محمد البزوفري باشد.

در هر صورت ايشان احتمال تقديم وتأخير را كه گمان نگارنده بوده اقرب به واقع دانسته وتقويت آن را با وقوع نظايرش كثيراً ما نمودند وفرمودند : مخصوصاً وقتى كه سهو در كتابت نسخه بوده وكلمه اى كه محتمل التحريف است در بالاى سطر نوشته شود ؛ چه مستنسخ نسخه لاحقه كه از روى آن بر مى دارد در موقع نوشتن اين حاشيه يا بالاى سطر مخصوصاً وقتى كه علامت (صلى) نداشته باشد يقيناً اشتباه خواهد كرد ، مخصوصاً در موقعى كه در اَعلام مخصوصاً نويسنده بى اطلاع باشد ، يا به جهت غير معروفيت اشخاص عموماً ، يا به [جهت] جهالت او با معروفيت در باب اسامى. (منه).

٣. در بحار : كانت.

٤. در مهجى خطّى ديدم كلمه «على» نيز بعد از محمد در سند بوده به اين ترتيب : خزامة أبي عبد الله الحسين بن محمد بن علي البزوفري ... الخ.

در ١٢ ربيع الاول ١٣٦٤. (منه).

٥. مستدرك الوسائل ، ج ٦ ، ص ٧٥ ، ح ٦٤٧٥ چاپ تحقيق شده مؤسسه آل البيت عليهم‌السلام.

محمد بزوفرى واو گفته است ... ـ تا آخر حديث ـ.

نگارنده گويد : كفعمى نيز همين نماز را بدون سند نقل نموده است.

همين نماز را در ص ١٨٤ از مكارم الأخلاق به اين عبارت :

صلاة الكفاية : عن أبي عبد الله الحسين بن محمد البزوفري مرفوعاً قال : من كانت له حاجة إلى الله تعالى ... الخ.

در ص ١٢٣ از مكارم الأخلاق چاپ مصر كه در سنه ١٣١١ در مطبعه ازهريه مصريه چاپ شده ، سند را سرقت كرده وگفته : من كانت له حاجة ... الخ بعد از عنوان صلاة الكفاية.

راجع به امام زمان عليه‌السلام در موقع تشبيه روى او به آفتاب قابل نقل است واشعار را در ص ٤٠٢ فرج بعد الشدة (١) در مقصدى غير از اين نقل كرده است :

در جُنگى كه تاريخ آخرين صفحه آن ونام ونشان مؤلف ومدوّن آن به قرار ذيل است گفته :

قد تمّ كتبه في شهر رجب المرجب من سنة ألف ومئة وثلاثين بقزوين على يد أقل الخليقة خليل بن محمد زمان القزويني (٢) عفي عنهما بالنبيّ والوصي عليهما وأولادهما السلام.

[معراج در كلام حسام الدين لاهيجى]

در هر صورت عبارت اين است : من رسالة التوضيحات لحسام الدين اللاهيجى : معراج حقّ است ، جمهور بر آن اند كه به جسد بود ، طايفه اى بر آن اند كه به روح بود. واضح آن است كه حضرت را دو نوبت عروج شده ؛ يكى به روح پيش از بعثت ، وديگرى به جسد بعد از بعثت ، وعروج اوليا به روح است نه به جسد.

وعلّامه در شرح حكمت اشراق اين مرتبه را به افلاطون نسبت داده كه در خلوت ، او را روى نموده ودر مقام ديگر از فيثاغورس نقل مى كند كه او را عروج واقع شده والحان موسيقيّه را از اصطكاكات افلاك وحركت وضعيّه كواكب استنباط نموده.

وصاحب اشراقات در تلويحات بعد از آن كه اين معنى را از افلاطون نقل نموده ، از معلم او حكايت مى كند وبعد از آن مى فرمايد كه :

__________________

١. «خرج به برداشته» اسم كتاب است. (منه).

٢. شايد ملّا خليل شارح كافى باشد. (منه).

وشيخ محيى الدين در فتوحات ، اين شهود را به خود نسبت داده مى گويد كه : «با واجب تعالى متكلّم گشتم» وسؤال وجواب در آن كتاب مذكور است. صوفيّه مى گويند كه : عروج به عالم بالا لازم نيست وجهت تقرّب به او عروج است.

نيز در آن جنگ اين بيت هست :

كمال اسماعيل رحمه‌الله تعالى

[شرح فقره «من نصيف شرف»]

قال المجلسي في ص ٢٦٩ من مزار البحار (١) :

أقول : أمّا المعنى الأوّل فليس عليه دليل من اللّغة ؛ لأنّ السهيم ليس من معانى النصيف بل النصيف ، في اللغة بمعنى النصف ، فليس له معنى مناسب. نعم لو ثبت في العربية أنّ النصيف بمعنى المناصف ـ كالجليس بمعنى المجالس والأنيس بمعنى المؤانس ـ من ناصفه أي قاسمه على النصف كان له وجه.

وأمّا الثاني فمبنيّ على التكلّف فيما يخطر بالبال ، بل هو مظنوني بالظّن المتآخم للعلم أنّ النصيف محرّف ومصحّف رصيف ؛ فإن آخر الرّاء إذا أعليت قليلاً كما هو المرسوم ، واوّله أسفلت كذلك ، ثم انمحى جزء من أوائل الرّاء دون الأوّل تكتون الكلمة نصيفاً شكله تصيف.

ومعناه ما قاله في القاموس (٢) بهذه العبارة :

__________________

١. بحار الأنوار ، ج ٩٩ ، ص ١٢٤.

٢. القاموس المحيط ، ج ٣ ، ص ١٤٤.

قال الزبيدي في التّاج (١) :

قال في أقرب الموارد : (٢)

در منتهى الإرب گفته :

ودر فعلش مانند ساير اهل لغت گفته :

در المنجد گفته : «الرصيف : الرصين ، النظير ، الالف ، المحكم».

در ترجمان اللغة كه ترجمه قاموس است گفته :

و «عمل رصيف» بر وزن امير بين الرصافة بر وزن صباحة يعنى كارى است محكم وفعل از آن رَصُفَ از باب كَرُمَ است ، وهو رَصِيف بر وزن امير ، يعنى او برابرى مى كند اين را در كار اين ودوست مى دارد اين را وجدا نمى شود از اين.

در كنز اللغة گفته :

__________________

١. تاج العروس ، ج ٦ ، ص ١١٨.

٢. أقرب الموارد ، ج ١ ، ص ٤٠٨.

٣. كذا ، شايد معارضه صحيح باشد.

در ص ٧٦٧ از دوم اقيانوس گفته :

نگارنده گويد : از ملاحظه اين بيانات معلوم شد كه در فهم عبارت ابن عباد ، اهل لغت دو دسته شده اند : يك دسته مفهوم هر سه جمله فعليه را يك معنى دانسته وبه قول خودمان حاصل معنى اين است كه : فلان كس آينه تمام نماى اوست در رفتارش وكارش (به عبارت ساده امروزى يعنى كوپيه او).

ودسته ديگر دو معنى از عبارت مذكور فهميده اند.

آنچه به نظر بعد از تأمل وتحقيق مى رسد : حق با دسته اول است يعنى مراد از اين عبارت القاى يك معنى است كه حاصلش اين است : الحريف الموافق والأليف الغير المفارق ، يعنى هم پيشه هم رفتار ودوست مفارقت برمدار.

واستاد محترم آقاى قزوينى به قرينه سياق ، معنى محكم واستوار را مناسب تر وزيبنده تر مى ديد. بعد از آن كه گمان تصحيف بنده را تقويت وتصديق وعدم توافق بيان مجلسى را با ببيانات اهل لغت تصديق فرمودند وصحت هر دو معنى را به لفظ مزبور مناسب ديدند فرمودند كه : «معنى محكم واستوار به قرينه «أثيل» به نظر من مناسب تر مى آيد». پس در هر صورت روشن شد ـ الحمد لله ـ كه كلمه مصحّف است ومعنى همان است كه بيان شد ، مع ذلك نمى شود قطع به صحت اين ظنّ پيدا كرد.

بنابراين سزاوار است كه داعى ، كلمه را به هر دو وجه قرائت كنه ، و (لَعَلَّ اللَّـهَ يُحْدِثُ بَعْدَ ذَٰلِكَ أَمْرًا).

اقول : اين معنى عيبش اين است كه «لا يساوى» صفت شرف است نه صفت ؛ نصيف چنان كه عبارت ، گواهى مى دهد.

وهمچنين نظير بيان اين آقا را آقاى نوقانى مى كردند ، ليكن اين ايراد به آن نيز وارد مى شود ووجه «يا يساوى بودن اين نصف» را آقاى شبسترى به انتظار شيعيان در طول زمان واشتياق لقاى او ، وبا طول عمر وبا كثرت اولاد وامثال اينها كه هر يكى دليل وجود شرفى ديگر است تأييد مى كردند وقسمت رصيف را نيز تأييد وتصديق مى كردند.

[شرح فقره «بنفسى أنت من مغيَّب»]

بايد دانست كه در عبارت : «بنفسي أنت من مغيَّب» ونظائره «من» بيانيه است ورفع ابهام مى كند چنان كه در قول دعبل «بنفسي أنتم من كهول وفتاة» تصريح شده يعنى شارح قصيده ، ليكن پوشيده نماند كه رفع ابهام از جمله مى كند ؛ چنان كه استاد در وسيلة القربه گفته.

وشبى بالخصوص اين موضوع را در محضر استاد قزوينى طرح كردم ، قبلاً منكر اين معنى ومثبت رافع ابهام بودن آن از مفرد كه «أنت» باشد گرديدند ، بعد از مراجعه به شرح رضى به باب تميز واستشهاد او با اين بيت وامثال او به رافع بودن «من» از نسبت معلوم شد وتصديق كردند كه «من» رافع ابهام از نسبت در قوله «بنفسي أنت» مى كند ؛ چه مستلزم معنى تعظيم وتقريباً تعجب كه مفيد ابهام است مى كند ، يعنى معلوم است كه جهت تفديه چيست وبر فرض عدم قبول اين معنى ممكن است «من» رافع ابهام از «أنت» باشد ؛ چه «من» رفع ابهام از ذات معيّن ومعرفه مى كن وابهام در اين صورت راجع به حيثيّات وجهات واعتبارات مى گردد ؛ چنان كه در اين شعر در شرح شواهد تلخيص كه معروف به شواهد عينى است شارح چنين گفته (در كتاب خطى كتاب خانه ديدم) :

__________________

١. مغنى اللبيب ، ج ٢ ، ص ٣٧٤ ـ ٣٧٥ شاهد ٦١٠ ؛ شرح ابن عقيل ، ج ١ ، ص ٢٦٧ ؛ معاني القرآن ؛ نحاس ، ج ٥ ، ص ١٢٦.

نگارنده گويد : اين بيت را در جامع الشواهد از مغنى نقل كرده ونزديك به بيان فوق مطالبى گفته واز نيز «من» را تميز از سمعان گرفته است ، پس مى توان گفت : در اين جا نيز اگر از لفظ «أنت» تميز بگيريم معنى اين خواهده بود كه «من جهة كونك غائباً» ، ليكن معلوم است در اين صورت نيز مآل معنى به تفديه بر مى گردد كه از جمله مفهوم است نه از مفرد كما قال اُستاد (١) كما في وسيلة القربة قدس‌سره.

صاحب كتاب منهاج النجاة كه خود را به اسم محمد حسين (٢) بن محمد مؤمن خان معرفى كرده ونسخه آن را كه من در پيش حاج بيوك آقا روضه خوان تبريزى ديدم در سنه ١١١٦ (هزار وصد وشانزده) نوشته شده ، در ضمن بيان اعمال روز عيد اضحى گفته :

ودر خاتمه كتاب (كه در بيان سلام وصلوات وزيارت قبور ائمه وساير مؤمنين است) گفته :

__________________

١. كذا.

٢. بالاى كلمه حسين ، در نسخه خطى «حسن» نوشته شده است ، احتمالاً نام وى به هر دو صورت قابل قرائت بوده است.

فائدة نفيسة [دعاى ندبه در تأليفات ابن طاووس]

بدان كه ابن طاووس قدس‌سره دعاى ندبه را در دو كتاب نقل نموده است : اوّل در مصباح الزّائر (١).

ومجلسى در مزار بحار (٢) ، ودر تحفة الزّائر از آن كتاب نقل نموده ودر آخر اين مورد گفته : «ثمّ صلّ صلاة الزيارة ، وقد تقدم وصفها».

ودوم در اقبال. (٣) در اعمال عيد فطر (ونام اصلى اين جزء ـ يعنى اعمال رمضان ـ مضمار السباق است) كه بعد از صلاة عيد دو دعا ايراد كرده اين دعاست ودر اين جا بعد از دعا امر به قرائت دعاى ديگر كرده [و] ، از نماز ساكت است وتوجه او به ساير جزئيات ، آبى از اين است كه به وضوح وجود صلاة بعد از هر زيارتى محمول شود ، بنابرآن كه دعاى مزبور نيز در حكم زيارت باشد.

پس اين دو نقل به حسب ظاهر متعارضين به نظر مى آيد ومطلق ومقيد نيستند تا مطلق با مقيد تقييد شود ؛ چه هر يك از جهتى مطلق واز جهتى مقيد نيستند.

آنچه در جمع اين دو نقل به نظر مى رسد اين است كه چون در عيد فطر دعاى مزبور بعد از نماز عيد بوده است لذا بعد از دعا ديگر نماز لازم نيست ، به عبارت ديگر نماز عيد قبلى مغنى از نماز زيارت بعدى است.

بنابراين ، در روز عيد اضحى نيز كه در بابش گفته : «ومن أدعية هذا اليوم بعد الصلاة دعاء الندبة قدّمناه في عيد الفطر (نقل به معنى شد)» نيز نبايد نماز بخواند ؛ چنان كه صريح اين عبارت است كه در حكم نقل دعا بعين سابق است. وبلكه نظر به تنقيح مناط اگر بعد از نماز جمعه دعا را نخواند نيز نبايد نماز بخواند ، به خلاف اين كه دعا را در غير صورت بعد از اين نمازها بخواند ؛ چه در اين صورت ها بايد نماز بخواند ، (امّا اين حكم در نمازهاى يوميّه ديگر نيز جارى است يا نه؟ مورد تأمّل وتدقيق است).

ومجلسى در ١٨ بحار ودر زاد المعاد ، بنا [را] بر نقل از اقبال گذاشته ودر هر دو كتاب ذكر سند نموده. همين طور در زوائد الفوائد نظير نسخه اقبال نقل نموده است واز نماز نامى نبرده است.

__________________

١. مصباح الزائر ، ص ٢٣٠ ـ ٢٣٤.

٢. بحار الأنوار ، ج ٩٩ ، ص ١١٠.

٣. إقبال الأعمال ، ج ٢ ، ص ٢٣٣.

[فوائدى از مظاهر الآثار]

در جلد اوّل مظاهر الآثار بعد از بيان طبقات گفته :

ودر خاتمه تتمه مجلد اول از مجلدات هشتگانه مظاهر الأنوار (١) كه محتوى بر فوائد است فائده دوم را بدين ترتيب ذكر كرده است :

__________________

١. ذكر اين مطلب قبلاً در ص ١١٦ به نقل از جامع المقال شيخ طريحى نيز گذشت.

٢. أي الشيخ (التصريح بهذه العبارة هنا كان بخطه). (منه).

[شرح فقره : «من عقيد عز لا يسامى»]

قوله : «من عقيد عزّ لا يسامى وأثيل مجد لا يجارى ...» الخ.

آنچه به نظرم مى رسيد اين است كه : «أثيل مجد» با دو معطوف ديگرش بر كلمه «عزّ» معطوف بوده باشد ، يعنى «عقيد» بر سر آنها نيز مى آيد ، ودر اين صورت معنى «صاف» و «رصيف» نيز به معنى محكم ومعنى بسيار سر راست است.

وتأييد اين مطلب را نبودن «مِن» در سر فقرات معطوف سه گانه بر كلمه «عقيد» مى كند ؛ زيرا در تمام كلمات سابقه ، كلمه «مِن» هست ، پس معنى درست چنين است.

٢ / ٢ / ٢٤ [١٣ شمسى]

[كيفيت دعاى ندبه در «أعمال الساعات» قاسانى]

صاحب كتاب أعمال الساعات لتحصيل الفيوضات (٢) كه مؤلّف آن خود را در اول كتاب چنين معرفى نموده : «محمد جعفر بن محمد على الحسينى القاسانى» ، در كتاب مزبور كه مرتب بر ده مقاله است ، در مقاله هفتم كه در بيان فضيلت واعمال متعلّقه به شب وروز جمعه است گفته :

__________________

١. انتهت الفائدة الثانية هنا. (منه).

٢. در آخر كتاب گفته : تمام شد كتاب اعمال الساعات ـ الحمد لله رب العالمين ـ به دست مؤلف فقير حقير اقل الخلائق سيّد جعفر بن مرحمت مآب الحاج مير محمد على كاشانى. اميد است از ناظرين به اين كتاب اين كه از عثرات وزلات آن اغماض عين فرموده واين ضعيف بى بضاعت را به دعاى خير وقرائت سوره فاتحة الكتاب ياد وشاد فرمايند ، وكان في ذلك في ليلة الأربعاء الثالث من شهر شعبان المعظم من شهور سنة سبع وثلثمئة بعد الألف من الهجرة النبوية ـ على هاجرها ألف الف سلام وتحية ـ سنة ١٣٠٩.

وقد فرغ كاتبه أقلّ الفقراء حسينعلي الزنجاني في اليوم الثاني من العشر الثاني من الشهر الثاني من الحول الحادي عشر من المئة الرّابعة من الألف الثاني من الهجرة سنة ١٣١١.

ودر اوّل كتاب گفته : «واز حسن شرافت اين تأليف لطيف آن كه واقع شد در عهد سلطنت» ، آن گاه شروع به ذكر القاب كثيره نسبت به ناصر الدين شاه كرده تا آن كه گفته : «ناصر الدين شاه قاجار .. الخ». (منه).

ونيز در مقاله دهم كه در بيان فضيلت واعمال ايّام وليالى شريفه عزيزه تمام سال است ، در ضمن اعمال روز عيد فطر گفته :

آن گاه دعا را تا قوله : أي جميل ، ذكر كرده ، بعد از آن گفته :

ودر همين مقاله در ضمن بيان اعمال عيد اضحى (كه بعد [از] اعمال عيد فطر ذكر كرده است) گفته :

[كيفيت دعاى ندبه در «منهاج العارفين»]

نگارنده گويد : كلمات مذكوره ، مأخوذ از صاحب منهاج العارفين است ؛ زيرا او در ضمن بيان اعمال يد فطر گفته :

__________________

١. خ ل : قربان. (منه).

آن گاه دعا را تا قوله : أي جميل ، ذكر كرده ، آن گاه گفته :

پس معلوم شد كه عبارت سابقه ، مأخوذ از اين عبارت لاحقه است وعبارت صاحب منهاج ترجمه عبارت ابن طاووس در اقبال است ، ليكن نسخه اقبال كه در پيش صاحب منهاج بوده مغلوط بوده وعبارت «ما تقدر عليه» را «ما تقدّم ، يا تقدّم عليه» خوانده وطبق آن ترجمه نموده. ودليل بر اين ، عبارت سيد در اقبال (در ص ٢٩٩ از چاپ حاج شيخ فضل الله (١)) است ؛ چه سيد در آن جا در ضمن اعمال بعد از نماز عيد فطر بعد از نقل دعاى ندبه گفته :

عبارت در نسخ معتمده خطبه از اقبال «ما تقدّم عليه» به نظر مى رسد مانند همين كتاب چاپى ، ليكن در بحار (جلد ١٨) در ص ٨٧٢ عبارت مذكوره را نقل كرده ودر آن جا «ما تقدر عليه» است وآن درست است چنان كه بر اهل فضل پوشيده نيست ؛ زيرا مقصود اين است كه : «هر چه مى توانى از دعا بخوان» نظير عبارت «ما تشاء» كه مرسوم است مى نويسند يعنى : هر چه دلت مى خواهد وهر چه مى توانى.

فائدة شريفة [غلط دانستن عبارت «عرجت بروحه»]

كه از عالم جليل آقا ميرزا مهدى اصفهانى موقع تشرف به محضرش در ٢٩ / ١١ / ٢٣ در طهران كه براى معالجه آمده بودند استفاده كرديم وآن اين كه حاج شيخ عبّاس «وعرجت بروحه» را در هدية الزائرين غلط دانسته به قرينه «تسخير براق» ، واين را دليل تصحيف قرار داده.

__________________

١. إقبال الأعمال ، ج ١ ، ص ٥١٣ چاپ مكتب الإعلام الاسلامي.

٢. الإقبال ، ج ١ ، ص ٥١٤.

واين صحيح نيست ؛ براى اين كه تجرّد روح از مادّه ومدّه معلوم نيست ، بلكه آيات واخبار واكثر علماى شيعه ، روح را مانند ملائكه اجسام لطيفه وداراى ابعاد مى دانند ؛ يعنى بسيط است ليكن مجرّد از ماده ومدت نيست ، بلكه مجرد از تركيبات عناصر [و] امثال آنهاست. در هر صورت جنسيّت بين اين روح كه جسم لطيف وبراق كه از سنخ عالم بالذات [است] هست واين كلمه «براق» دليل تصحيف نمى تواند باشد ، بلى اين دليل بنا بر قول كسانى كه روح را مجرّد از ماده مى دانند قرينه تصحيف مى شود.

فائدة اُخرى [كلباسى وشخصى كه دعاى ندبه را در سامرا مى خواند]

از آقاى كلباسى شنيدم كه نقل مى كرد :

فائدة اُخرى [آيا «عرجت بروحه» كلام امام معصوم است؟]

عقيده مرحوم آقا ميرزا مهدى اين بوده كه «عرجت بروحه» كلام امام را نمى ماند ؛ شايد فحول علماى اعلام كه رؤساى شيعه بوده اند وحراست شيعه را در نظر داشتند ديده اند كه در قرون اول قول به روحانيت معراج معروف ونزديك به قبول عموم است ، به خلاف جسمانيّت آن كه عقول تا حدى از قبول آن به جهت عدم تمكّن از تعقل براى القائات شبهات از حكما وغيرهم ابا دارد ، اين عبارت را كه «به» بوده «بروحه» عوض كرده اند.

ونظير اين تصرّف در كلمات آنها ديده مى شود ؛ مثلاً معامله صدوق در نقل «زيارت جامعه» با آن همچنين «زيارت عرفه» كشف از امثال اين تصرفات مى كند كه متأخرين گفتند : وهذا مما يوجب سوء الظن بالعلماء ، وشايد اين عبارت تصحيف ايشان باشد وبر فرض «بوحه» بودن ، دلالت بر نفى جسم نمى كند.

اقول : وجه اول ايشان انحصار به تصرف علما ندارد ، شايد غير علماى فحول نيز اين كار را به جهت توافق آن با عقول خود كرده باشند ؛ چنان كه حاجى نورى فرموده : بعضى از صاحبان امراض قلبيه ... الخ.

«وعرجت بروحه» را مانى شبسترى (آقا سيد مرتضى) احتمال مى دادند كه شايد قيد «بروحه» براى دفع توهم عروج موتى باشد.

وتوضيح آن اين كه : كأنّه به دلالت آيات واخبار ، يك عروجى مسلم بوده است ويك معروجٌ به هم مسلم بوده ، ليكن آيا اين امر بعد از قبض روح از جسد بوده كه روح او بعد از مفارقت از بدن باشد يا در حال حيات با بدن؟ ليكن بديعى است كه اين معنى خيلى بعيد است وقيد روح براى دفع توهم جسم بيايد بسيار دور به نظر مى آيد وخيلى دور از مناسبت به سياق اخبار وادعيه به نظر مى آيد.

وَجْهٌ وجيه [در تسخير براق]

اقول : شايد تسخير براق براى تشريف وتوطئه مقام اين باشد كه هيكل پيغمبر اعم از جسم وروح به مثابه روح صرف است واضافه از قبيل «ذهب الأصيل» (١) كه مرسوم ودر علم بيان مذكور است باشد يعنى مراد اين است : هذا الهيكل المحتوى للجسم والرّوح لكون جسمه في غاية اللطافة والصفاء روح تنزيلاً ، ثم اُضيف المشبّه به الى المشبّه كذهب الأصيل.

ويؤيده إطلاق الروح على الهيكل في لسان العرب كما قالت المرأة في محضر معاوية :

 .. الخ ، فتأمل فيه فهو ؛ دقيق جداً.

فائدة اُخرى [«نصيف شرف» يعنى نصف شرف]

راجع به «نصيف شرف» آقا ميرزا مهدى مى فرمودند : مراد اين است كه : «تو نصف شرف هستى» ؛ به دليل اين كه پيغمبر اكرم تمام شرف بودند وساير ائمه هر يكى نصف شرف اند.

__________________

١. در قول شاعر :

بنگريد به : القاموس المحيط ، ج ١ ، ص ٨ (مقدمه) ، تاج العروس ، ج ١ ، ص ١٨ ؛ مختصر المعاني ، ص ٢١١.

٢. اشعار از سوده بنت عماره است در مدح مولاى متقيان امير مؤمنان عليه‌السلام. بنگريد به : بحار الأنوار ، ج ٤١ ، ص ١١٩ ؛ تاريخ مدينة دمشق ، ج ٦٩ ، ص ٢٢٥ ؛ مستدرك سفينة البحار ، ج ٥ ، ص ٤٦٧.