علوم العربيّة - ج ١

السيد هاشم الحسيني الطهراني

علوم العربيّة - ج ١

المؤلف:

السيد هاشم الحسيني الطهراني


الموضوع : اللغة والبلاغة
الناشر: انتشارات مفيد
المطبعة: هما
الطبعة: ٢
الصفحات: ٤٦٢
الجزء ١ الجزء ٢

٤ ـ «فعلة» اسمها ووصفهاى گوناگون بر اين وزن مجموع شده ، مانند «شيخ ، فتى ، صبىّ ، غلام ، شجاع ، غزال ، جليل ، ولد ، ثور ، ثنى ، علىّ ، سافل» در جمع اينها گفته شده : «شيخة ، فتية ، صبية ، غلمة ، شجعة ، غزلة ، جلّة ، ولدة ، ثيرة ، ثنية ، علية ، سفلة»

٥ ـ " فعل" صفة مشبهة بر وزن" افعل وفعلاء" جمعش بر اين وزن است ، مانند" احمر وحمراء ، اصفر وصفراء ، اعور وعوراء ، اسود وسوداء ، ابيض وبيضاء ، احمق وحمقاء ، در جمع اينها چه مذكر وچه مؤنث ميگوئى : " حمر ، صفر ، عور ، سود ، حمق ، بيض" ودر معتل العين يائى فاء الفعل بمناسبت ياء مكسور ميشود ، چنانچه مشاهدة ميگردد.

٦ ـ «فعل» وصفى كه بر وزن «فعول يا فعيل» است جمعش بر اين وزن ميآيد ، مانند «صبور ، غيور ، نذير ، نجيب» ميگوئى : «صبر ، غير ، نذر ، نجب».

ونيز اسم ثلاثى مزيد كه مزيدش حرف مدّ در مرتبه سوم باشد ، مانند «كتاب ، عمود ، سرير ، عناق ، قضيب» ميگوئى : «كتب ، عمد ، سرر ، عنق ، قضب».

٧ ـ «فعل» جمع اسمى است كه بر وزن «فعلة» باشد ، مانند «غرفة ، حجّة ، مدية ، نوبة ، ثلمة» ميگوئى : «غرف ، حجج ، مدى ، نوب ، ثلم».

ونيز جمع وصفى است كه بر وزن «فعلى» است ، مانند «كبرى ، صغرى» ميگوئى : «كبر ، صغر».

٤٢١

٨ ـ «فعل» جمع اسمى است كه بر وزن «فعلة» باشد ، مانند «حجّة ، قطعة ، لحية» ميگوئى : «حجج ، قطع ، لحى».

وگاهى «فعلة» جمعش بر يكى از اين دو وزن ميايد ، مانند «قرية وقصعة» گفته شده «قرى ، قصع».

٩ ـ " فعلة" وآن جمع وصفى است كه بر وزن فاعل معتل اللام باشد ، مانند" هادى ، قاضى ، غازى ، راضى ، رامى ، واقى ، واشى ، حامى ، غاوى" ميگوئى : هداة ، قضاة ، غزاة ، رضاة ، رماة ، وقاة ، حماة ، غواة" ولام الفعل قلب به الف گردد چون حرف علّة وماقبلش مفتوح است.

وگاهى غير اسم فاعل معتل اللام جمعش بر اين وزن آمده ، مانند" كمىّ : پهلوان ، سرىّ : جوى ، بازى : پرنده ايست شكاركننده ، هادر : تباه" در جمعش گفته شده : " كماة ، سراة ، بزاة ، هدرة"

١٠ ـ «فعلة» وآن براى وصف صحيح اللام بر وزن فاعل عاقل آيد ، مانند «كاسب ، عامل ، ساحر ، بارّ ، كامل ، بائع ، وارث» ميگوئى : «كسبة ، عملة ، سحرة ، بررة ، كملة ، باعة ، ورثة»

١١ ـ " فعلى" جمع وصفى ميآيد كه بر وزن" فعيل" باشد ، مانند" مريض ، قتيل ، جريح ، اسير ، شتيت ، زمين ، صريع ، ميگوئى : «مرضى ، قتلى ، جرحى ، اسرى ، شتّى ، زمنى ، صرعى»

وگاهى جمع غير فعيل آمده ، مانند «هالك ، ميّت ، احمق ، سكران» گفته شده : «هلكى ، موتى ، حمقى ، سكرى».

١٢ ـ " فعله" جمع اوصافى واسمائى واقع شده ، مانند" قرد ،

٤٢٢

دبّ ، درج ، هادر" ميگوئى : " قردة ، دببة ، درجة ، هدرة".

١٣ ـ «فعّل» جمع وصف بر وزن «فاعل وفاعلة» آمده ، مانند «راكع ، ساجد ، راتع ، خاضع ، نائم ، صائم ، غازى ، صابر» ميگوئى : «ركّع ، سجّد ، رتّع ، خضّع ، نوّم ، صوّم ، غزّى ، صبّر» وهمچنان اگر صيغه مؤنث باشد.

وبه ندرت اوزان ديگرى جمعش بر اين وزن آمده ، مانند" خريدة ، اعزل ، نفساء" گفته شده : خرّد ، عزّل ، نفّس".

١٤ ـ «فعّال» وآن جمع وصف مذكر است كه بر وزن «فاعل» باشد ، مانند «تاجر ، كاسب ، قائم ، كاتب ، غازى ، ساكن ، كافر ، زائر ، وارث» ميگوئى : «تجّار ، كسّاب ، قوّام ، كتّاب ، غزّاء ، سكّان ، كفّار ، زوّار ، ورّاث».

١٥ ـ " فعال" وآن جمع اوصاف واسماء بسيارى ميباشد ، مانند" كعب ، ثوب ، نار ، قصعة ، جنّة ، صعب وصعبة ، ضخم وضخمة ، ضيعة ، ضيف ، راع وراعية ، قائم وقائمة ، صائم وصائمة ، اعجف وعجفاء ، خيّر ، جيّد ، جواد ، ابطح وبطحاء ، قلوص ، انثى ، نطفة ، فصيل ، سبع ، ضبع ، نفساء ، عشراء ، جمل ، جبل ، رقبة ، ثمرة ، ذئب ، ظلّ ، بئر ، عطشان وعطشى ، ريّان وريّا ، ندمان وندمى وندمانة ، خمصان وخمصانة ، كريم وكريمة ، مريض ومريضة طويل وطويلة ، قصير وقصيرة ، ضعيف وضعيفة" در جمع اينها ميگوئى : " كعاب ، ثياب ، نيار ، قصاع ، جنان ، صعاب ، ضخام ، ضياع ، ضياف ، رعاء ، قيام ، صيام ، عجاف ، خيار ، جياد ، جياد ، بطاح ، قلاص ، اناث ، نطاف ،

٤٢٣

فصال ، سباع ، ضباع ، نفاس ، عشار ، جمال ، جبال ، رقاب ، ثمار ، ذئاب ، ظلال ، بئار ، عطاش ، رواء ، ندام ، خماص ، كرام ، مراض ، طوال ، قصار ، ضعاف".

١٦ ـ «فعول» جمع ثلاثى مجرد ميشود مانند «قلب ، نفس ، كبد ، حجر ، وعل ، نمر ، ليث ، اسد ، فيل ، برد ، جند ، حصّ ، شجن ، ندب ، ذكر ، طلل ، فرج ، عين ، راس» ميگوئى : «قلوب ، نفوس ، كبود ، حجور ، وعول ، نمور ، ليوث ، اسود ، فيول ، برود ، جنود ، حصوص ، شجون ، ندوب ، ذكور ، طلول ، فروج ، عيون ، روءوس» وگاهى وصف ثلاثى مزيد بر اين وزن مجموع ميگردد ، مانند «قاعد ، قعود ، ساجد ، سجود».

١٧ ـ «فعلان» جمع اسماء وبه ندرت جمع اوصافى ميباشد ، مانند «غلام ، غراب ، صؤاب ، جرذ ، صرد ، حوت ، عود ، نور ، كوز ، تاج ، نار ، جار ، قاع ، باب ، غزال ، صنو ، صوار ، ظليم ، خروف ، قنو ، حائط ، حسل ، خرص ، خيط ، شيح ، ضيف ، شيخ ، فصيل ، صبىّ ، شجاع» ميگوئى : «غلمان ، غربان ، صئبان ، جردان ، صردان ، حيتان ، عيدان ، نيران ، كيزان ، تيجان ، نيران ، جيران ، قيعان ، بيبان ، غزلان ، صنوان ، صيران ، ظلمان ، خرفان ، قنوان ، حيطان ، حسلان ، خرصان ، خيطان ، شيحان ، ضيفان ، شيخان ، فصلان ، صبيان ، شجعان».

١٨ ـ " فعلان" جمع اسماء واوصافى است ، مانند" واحد ، اوحد ، جدار ، حمل ، ذكر ، خشب ، جذع ، ظهر ، بطن ، عبد ، ركب ، راجل ، قضيب ، رغيف ، كثيب ، فصيل ، قفير ، بعير ، قفيز ، ذئب ،

٤٢٤

راعى ، شابّ ، خرص ، زقاق ، حائر ، شجاع ، حوار ، زقّ" در اينها ميگوئى : «وحدان ، احدان ، جدران ، حملان ، ذكران ، خشبان ، جذعان ، ظهران ، بطنان ، عبدان ، ركبان ، رجلان ، قضبان ، رغفان ، كثبان ، فصلان ، قفران ، بعران ، ققزان ، ذئبان ، رعيان ، شبّان ، خرصان ، زقّان ، حوران ، شجعان ، حوران ، زقّان».

١٩ ـ " فعلاء" جمع وصفى كه بر وزن" فعيل يا فاعل" است ، مانند" نبيه ، كريم ، عليم ، عالم ، عظيم ، ظريف ، سميح ، سجيع ، كبير ، لئيم ، بخيل ، سميج ، شريك ، جليس ، خليط ، جاهل ، بليغ ، فصيح ، صالح ، شاعر ، رفيق ، عشير ، نديم ، سفيه ، امير" در اينها ميگوئى : " نبهاء ، كرماء ، علماء ، عظماء ، ظرفاء ، سمحاء ، سجعاء ، كبراء ، لئماء ، بخلاء ، سمجاء ، شركاء ، جلساء ، خلطاء ، جهلاء ، بلغاء ، فصحاء ، صلحاء ، شعراء ، رفقاء ، عشراء ، ندماء ، سفهاء ، امراء".

٢٠ ـ «افعلاء» جمع است براى وصفى كه بر وزن «فعيل» معتل اللام يا مضاعف باشد ، مانند «عزيز ، ذليل ، وصىّ ، ولىّ ، نبىّ ، صفىّ» ميگوئى : اعزّاء ، اذلّاء ، اوصياء ، اولياء ، انبياء ، اصفياء ،.

٢١ ـ «فعالل» وآن جمع است براى رباعى مجرد ، مانند «درهم ، برثن ، جعفر» ميگوئى : «دراهم ، براثن ، جعافر».

وبراى رباعى مزيد پس از حذف زياده ، مانند" غضنفر ، حمارس ميگوئى : " غضافر ، حمارس".

وبراى خماسى مجرد پس از حذف حرف آخر ، مانند «سفرجل ، حبرقص» ميگوئى : «سفارج ، حبارق».

٤٢٥

وبراى خماسى مزيد پس از حذف زياده وحرف آخر ، مانند ، " عندليب ، زنجبيل" ميگوئى : عنادل ، زناجب".

وبراى ثلاثى مزيدى كه ملحق به رباعى است ، مانند" قعدد ، فسحم ، سنبل ، قمّس ، شدقم" ميگوئى : قعادد ، فساحم ، سنابل ، قمامس ، شداقم".

٢٢ ـ «فعاليل» جمع است براى رباعى مزيد پنج حرفى وثلاثى مزيد پنج حرفى كه حرف چهارمش مدّة باشد ، مانند «فردوس ، حلقوم ، حلقان ، قنديل ، دينار ، قرطاس ، عصفور ، برذون» كه رباعى مزيد است ، و «سكّين ، سفّود ، فرّوخ ، سرحان ، شملال ، ياقوت ، يافوخ ،» كه ثلاثى مزيد است ، ميگوئى : «فراديس ، حلاقيم ، حلاقين ، قناديل ، دنانير ، قراطيس ، عصافير ، براذين ، سكاكين ، سفافيد ، فراريخ ، سراحين ، شماليل ، يواقيت ، يوافيخ».

٢٣ ـ " افاعل" وآن جمع است براى هراسمى ووصفى كه بر وزن" افعل" باشد جر صفة مشبهة چون" احمر واسود" كه بر وزن" فعل" مجموع ميشود ، چنانچه گذشت ، مانند" افضل ، اكبر ، اوّل ، آدم ، اسود : مار ، اجدل : باز ، ادهم : پابند ، اعمش : نام مردى ، اصبع : انگشت ، انملة : بندانگشت ، ابطح : رودخانه شن زار ، افكل : گروه در اينها گوئى : «افاضل ، اكابر ، اوائل ، اوادم ، اساود ، اجادل ، اداهم ، اعامش ، اصابع ، انامل ، اباطح ، افاكل».

٢٤ ـ «افاعيل» جمع است براى هراسم ووصفى كه چنان باشد

٤٢٦

ودر مرتبه چهارمش حرف مدّ واقع گردد ، مانند «اكذوبة : دروغ ، ارجوزة : نوعى از شعر ، احدوثة : حديث ، اسلوب : راه وروش ، اضبارة : دسته بسته كتاب وكاغذ ، ابريق : آفتابه ، ابريج : مشگى يا ظرفى كه در آن دوغ زنند تا كره اش را گيرند» در اينها گوئى : «اكاذيب ، اراجيز ، احاديث ، اساليب ، اضابير ، اباريق ، اباريج».

٢٥ ـ «مفاعل» جمع اسم چهار حرفى كه اولش ميم زائد است ، مانند «مجلس ، مسجد ، مكرمة ، مفتح ، مقبرة ، منزل ، مرتع ، معيشة ، مصيف ،» ميگوئى : «مجالس ، مساجد ، مكارم ، مفاتح ، مقابر ، منازل ، مراتع ، معايش ، مصايف ،».

واگر از اين اسماء معتل العين باشد وقلب به الف شده باشد به اصلش برميگردد ، مانند ، «مفازة : بيابان مغارة : غار ، منارة» ميگوئى : «مفاوز ، مغاور ، مناور».

٢٦ ـ " مفاعيل" جمع است براى همان گونه اسم باضافه آنكه در مرتبه چهارمش حرف مدّ باشد ، مانند" مفتاح ، ميزان ، مصباح ، ميثاق ، مطمورة : زيرزمين ، مسكين ، ميگوئى : " مفاتيح ، موازين ، مصابيح ، مواثيق ، مطامير ، مساكين".

٢٧ ـ «تفاعل» جمع است براى اسم چهار حرفى كه اولش تاء زائد باشد ، مانند «تجربة ، تنبل ، ترقوة : چنير گردن ، تذكرة» ميگوئى : «تجارب ، تنابل ، تراقى ، تذاكر».

٢٨ ـ " تفاعيل" جمع است براى همان گونه اسم باضافه حرف مدّ در مرتبه چهارمش ، مانند" تكليف ، تقسيم ، تنبال وتنبول وتنبالة ،

٤٢٧

كوتاه وكوتاهى ، تفراج ، تسبيح" ميگوئى : " تكاليف ، تقاسيم تنابيل ، تفاريج ، تسابيح".

٢٩ ـ " يفاعل" جمع است براى اسم چهار حرفى كه اولش ياء زائد باشد ، مانند" يعمل ويعملة : شتر نر وماده كاركن نجيب ، يحمد : نام مردى ، ينبع : نام قلعه ايست در راه حاجيان مصر" ميگوئى : " يعامل ، يحامد ، ينابع".

٣٠ ـ " يفاعيل" براى همان گونه اسم باضافه حرف مدّ ، مانند" ينبوع : چشمه ، يعفور : آهو وبچه گوزن ، يحموم : دود سياه ، يعسوب : رئيس بزرگ ، يعقوب : كبك نر ، يحمور : گورخر ، يقطين : بوته كدو ، ومانند آن ميگوئى : «ينابيع ، يعافير ، يحاميم ، يعاسيب ، يعاقيب ، يحامير ، يقاطين».

٣١ ـ " فواعل" جمع است براى اسم چهار حرفى كه حرف دومش الف يا واو باشد ، مانند" كوثر ، خاتم ، جائز : چوبى كه در سقف زير سر چوبهاى ديگر گذارند ، عالم : جهان ، خالفة : مرد احمق وزن وعمود خيمة ومردى كه درش خير نيست ، ناصية : پيش سر ، نافقاء : لانه موش صحرائى ، حاتم : نام مردى ، بازى : باز پرنده" ميگوئى : كواثر ، خواتم ، جوائز ، عوالم ، خوالف ، نواصى ، نوافق ، حواتم ، بوازى".

ونيز جمع است براى فاعل مؤنث عاقل ، چه با تاء باشد ، مانند" طالبة ، شاعرة ، خاطئة : زن خطاكار ، خاطية : زن راه رونده ، ضاربة" يا بى تاء باشد ، مانند"" حائض ، طالق ، حامل" ميگوئى : طوالب ،

٤٢٨

شواعر ، خواطئ ، خواطى ، حوائض ، طوالق ، حوامل".

ونيز جمع است براى فاعل غير عاقل ، مانند" صاهل : اسب بانگ كننده ، ناهق : خر بانگ كننده ، ناعق : كلاغ بانگ كننده ، شاهق : بلند از كوه وعمارت ومانند آن ، ثابت : پابرجا ، ساكن : بى جنبش ، جارية وجارى : روان ، خامد وخامدة : خاموش" ميگوئى : " صواهل ، نواهق ، نواعق ، شواهق ، ثوابت ، سواكن ، جوارى ، خوامد".

وبراى فاعل عاقل مذكر به ندرت آمده ، وقياسى نيست ، مانند «فررس در جمع فارس : اسب سوار».

٣٢ ـ «فواعيل» جمع است براى اسمى كه حرف دومش الف يا واو ، وحرف چهارمش مدّ ، وپنج حرفى يا بيشتر باشد ، مانند «ساطور ، خاتام ، طاحونة : آسياب ، بالوعة : چاه فاضل آب ، صابون ، طاووس ، طومار : نامه وكتاب» ميگوئى : «سواطير ، خواتيم ، طواحين ، بواليع ، صوابين ، طواويس ، طوامير»

٣٣ ـ " فياعل" جمع است براى اسم يا وصف چهار حرفى كه حرف دومش ياء زائدة باشد ، مانند" صيرف : صرّاف ، هيزعة : هراس ، صيقل : تيزكننده شمشير وغير آن ، حيدر وحيدرة : شير بيشه ، بيطر : پزشك ستوران" ميگوئى : " صيارف ، هيازع ، صياقل ، حيادر ، بياطر".

٣٤ ـ «فياعيل جمع است براى همان گونه اسم باضافه حرف مدّ در مرتبه چهارم ، مانند» حيدار : سنگ ريزه سخت ، بيطار : پزشك ستوران ، ديجور : تاريكى ، صيخود : سنگ بزرگ سخت ، صيداح : آوازه خوان «ميگوئى : حيادير ، بياطير ، دياجير ، صياخيد ، صياديح».

٤٢٩

٣٥ ـ " فعائل" جمع است براى اسم مؤنث چهار حرفى كه در مرتبه سومش مدّ باشد ، مانند" صحيفة : كتاب ، كتيبة : لشگر ، سفينة : كشتى ، سحابة : ابر ، شمال : بادى كه از جانب قطب فوقانى ميوزد ، شمال : طرف چپ ، عقاب : مرغى است درنده ، رسالة : پيغام ، ذؤابة : دسته مو كه از سر آويزان است ، عقيصة : دسته مو كه بر سر پيچان شده ، حمولة : حيوان باركش ، خليفة : جانشين ، حلوبة : حيوان شيرده ، ركوبة : حيوان سوارى ، نطيحة : حيوانى كه در اثر شاخ زدن حيوان ديگر مرده ، ذبيحة : حيوان سربريده ، غريسة : نهال درخت ، اكيلة : حيوانى كه درنده آن را كشته وخورده يا بعضى از آن را ، رميّة : شكارى كه با تير افتاده است ، عجوز : پيرزن ، عروس : نو شوى كرده «در اينها گوئى :» صحائف ، كتائب ، سفائن ، سحائب ، شمائل ، عقائب ، رسائل ، ذوائب ، عقائص ، حمائل ، خلائف ، حلائب ، ركائب ، نطائح ، ذبائح ، غرائس ، اكائل ، رمائى ، عجائز ، عرائس.

ونيز جمع است براى وصفى كه بر وزن «فعيلة» وبمعنى فاعلة باشد ، مانند «كريمة ، ظريفة ، لطيفة ، بديعة ، شريفة» ميگوئى : «كرائم ، ظرائف ، لطائف ، بدائع ، شرائف».

٣٦ ـ " فعالى" جمع است براى اسمائى واوصافى ، مانند" فتوى وفتيا : در حكم نظر دادن ، ذفرى : استخوان پشت گوش ، صحراء : بيابان ، عذراء : دوشيزه ، حبلى : آبستن ، هديّة : ارمغان ، جداية : آهو كه شش ماهه شده ، هراوة : چوب دست كلفت ، يتيم : بچه پدر مرده. ايّم : مرد بى زن وزن بى مرد طاهر : پاك ، رزيّة : مصيبت ، سجيّة :

٤٣٠

خو ، بقيّة : مانده ، بليّة : آزمايش" در اينها گوئى : فتاوى ، ذفارى ، صحارى ، عذارى ، حبالى ، هدايا ، جدايا ، هراوى ، يتامى ، ايامى ، طهارى ، رزايا ، سجايا ، بقايا ، بلايا ، ودر بعضى از آنها" فعالى" نيز استعمال شده ، مانند" فتاوى وصحارى".

٣٧ ـ " فعالى" مانند" ارض : زمين ، اهل : خاندان ، ليلة : شب ، موماة وموماء : بيابان پهناور ، سعلى وسعلاة وسعلاء : غول بيابان ، هبرية : پوسته سر وبدن" ميگوئى : " اراضى ، اهالى ، ليالى ، موامى ، سعالى ، هبارى".

٣٨ ـ " فعالى" جمع است براى وصفى كه بر وزن" فعلان" ومؤنثش" فعلى" است ، مانند" سكران وسكرى : مست ، عطشان وعطشى : تشنه ، كسلان وكسلى : سست وبى نشاط ، غضبان ، وغضبى : خشمگين" ميگوئى : " سكارى ، عطاشى ، كسالى ، غضابى" و" فعالى" نيز جائز است ، ودر بعضى" فعالى" آمده ، مانند" كسالى"

٣٩ ـ " فعالىّ" مانند" كرسىّ : تخت نشيمنگاه ، امنيّة : آرزو ، قمرىّ : نوعى از كبوتر ، انسىّ : آدميزاد ، علباء : رگ زردرنگپشت گردن. ، حرباء : جانورى است ، زربىّ : بالش كه بر آن تكيه كنند وهر چه گسترند وبر آن نشينند" در اينها گوئى : " كراسىّ ، امانىّ ، قمارىّ ، اناسىّ ، علابىّ ، حرابىّ ، زرابىّ" ودر جمع" انسان : آدمى وظربان : جانورى مانند گربه" گفته اند : " اناسىّ وظرابىّ" لكن اصلش" اناسين وظرابين" بوده ، نون را بدل به ياء كرده اند ودو ياء را درهم ادغام نمودند.

٤٣١

٤٠ ـ " افاعلة وفعالله ومفاعلة" جمع واقع ميشود براى اسم عجمىّ واسمى كه آخرش ياء نسبت باشد وغير آن ، مانند" اشعرىّ : منسوب به ابو الحسن اشعرىّ كه يكى از پيشوايان سنّيان بوده ، ارمنىّ : منسوب به ارمنستان ، قيصر : پادشاه روميان در قديم ، كسرى : لقب پادشاهى از ايران ، ابليس : نام پدر شياطين ، ازرقىّ : منسوب به نافع بن ازرق كه يكى از رؤساء خوارج بوده ، بربرىّ : منسوب به بربز ، زنديق : بى دين ، اسوار : سردار فارسيان ، دمشقىّ : منسوب به دمشق ، صيرفىّ : صرّاف ، مغربىّ : منسوب به مغرب ، مشرقىّ : منسوب به مشرق " در جمع اينها گوئى : " اشاعرة ، ارامنة ، قياصرة ، اكاسرة يا كساسرة ، ابالسة ، ازارقة ، برابرة ، زنادقة ، اساورة ، دماشقة ، صيارفة ، مغاربة ، مشارقة".

(چند مطلب)

١ ـ صيغه هاى جمع براى مفرداتى كه گفته شده كلّيّت ندارد ، بلكه بناء بر غالب است ، يعنى : هر يك از آنها جمع مفردات ديگرى ممكن است واقع شود ، وهرنوعى از آن مفردات ممكن است جمع ديگرى داشته باشد.

٢ ـ چهار صيغه اول از اين چهل صيغة را" جمع قلّة" گويند ، وبقيّة را" جمع كثرة" مينامند ، وگفته اند : جمع قلّة را براى سه تا ده ميآورند ، وجمع كثرة براى سه تا هرعددى كه باشد ، وجمع قلّة بعضى از احكام لفظيّة دارد كه جمع كثرة ندارد ، مانند تصغير ، چنانچه گفته اند : جمع قلّة مصغّر ميشود وجمع كثرة نميشود ، وتقييد جمع قلّة براى آن عدد در صورتى است كه نكرة باشد ، نه مانند" قوا انفسكم :

٤٣٢

خودتان را نگهداريد ، وخلق الله الاشياء : آفريد خدا چيزها را" ولفظ دوگونه جمع را داشته باشد ، مانند" غلمة وغلمان ، انفس ونفوس" وقرينة براى تعيين عدد نباشد ، وگرنه اين قيد ساقط است واين سخن در جمع سالم نيست.

٣ ـ بيست صيغه اخير را «منتهى الجموع» ميگويند ، وصيغه اش پنج حرفى ودر وسط الف زائدى ، يا شش حرفى باضافه ياء زائدى در ماقبل آخرش يا تاء زائدى در آخرش ، واين جمع اختصاص دارد به كلمه چهار حرفى وبيشتر ، وبراى سه حرفى نادر وبرخلاف قاعدة است ، مانند «اهل ، ارض ، ليلة» كه گفته شد ، و «ضرائر وحرائر» ، در جمع «ضرّة : هوو وحرّة : زن آزاد» وبعضى گفته اند : منتهى الجموع براى عدد يازده وبيشتر استعمال ميشود اگر لفظ دو گونه جمع را داشته باشد ،

٤ ـ مقصود از وصف مشتقّاتى است كه صفت براى اسمى واقع ميشود ، مانند اسم فاعل ومفعول وصفت مشبهة ، چنانچه ميگوئى : «رجل كاتب ، شجر طويل ، امر معلوم» وغير آنها را اسم ميگوئيم ، وچنانچه مذكور شد بعضى از صيغه هاى جموع اختصاص به وصف دارد ، وبعضى به اسم ، وبعضى مشترك است ، واغلب آن است كه جمع وصف ، سالم است ، وجمع اسم ، مكسّر است.

٥ ـ در كلام علماء صرف است : «الجمع والتّصغير يردّان الاشياء الى اصولها» يعنى : حرفى كه در كلمة قلب به حرف ديگر شده در جمع وتصغير به اصل خود برميگردد ، لكن اين قاعدة كلّيّت ندارد

٤٣٣

واغلبىّ است ، ودر جمع مكسّر است ، وما در صيغه هاى جمع وتصغير موارد اين قاعدة را مشروحا بيان نكرديم ، لكن با دقّت در مثالها حرفى كه به اصل خود برگشته معلوم ميگردد ، وتاء در جمع تكسير از مفرد حذف ميشود ، واز عدد حروف كلمه محسوب نيست ، گرچه بعضى از صيغه هاى جمع در آخرش تاء ملحق است.

٦ ـ در جمع منتهى الجموع اگر پس از الف تكسير حرف علّة واقع شود اگر اصلى است قلب به همزة نميشود ، واگر زائد است ميشود ، مانند «صحائف» وغير آن كه در صيغه سى وپنجم آورديم ، ومانند «معايش» وغير آن كه در صيغه هفتم آورديم ، جز «مصائب» جمع «مصيبة» كه طبق اين قاعدة مصاوب بايد گفته شود ، ولى مصائب آمده است ، و «مناور» جمع «منارة» كه منائر نيز استعمال شده.

٧ ـ در جمع مكسّر اگر آخرش ياء ماقبل مكسور باشد در صورت ورود تنوين اعلال قاض ميشود ، مانند «ايدى جمع يد وادلى جمع دلو» ميگوئى : «ايد وادل» ونيز در مثل «جوارى جمع جارية وليالى جمع ليلة وغواشى جمع غاشية» ميگوئى : «جوار وليال وغواش» چنانچه در قرآن آمده ، واين حكم در منتهى الجموع تفصيلى دارد كه در نحو مذكور است.

٨ ـ صيغه منتهى الجموع پنج حرفى اگر معتل اللام باشد جائز است براى تخفيف ماقبل آخرش مفتوح گردد وياء قلب به الف شود ، مانند «زاوية : گوشه ، راوية : ناقل سخن وتوشه دان ومشك آب وستور آب كش» ميگوئى : «زوايا وروايا» واين وزنش «فواعل» است

٤٣٤

نه «فعالى» گرچه شبيه آن است.

٩ ـ صيغه منتهى الجموع در اغلب براى اسم يا وصف چهار حرفى است ، يا پنج حرفى كه حرف چهارمش مدّة باشد ، چنانچه مثالهايش مذكور شد ، پس اگر بيش از اين بود بايد حروفى از آن حذف شود تا به يكى از اين دو صورت درآيد ، وجائز است هراسمى كه پس از حذف چهار حرفى شده به صيغه صغير وكبير هردو مجموع گردد ، پس در جمع «سفرجل : به ، عندليب : بلبل» ميگوئى : «سفارج ، سفاريج ، عنادل ، عناديل ، عدالب ، عداليب» ونيز بعضى از اسماء به هر دو صيغه مجموع شده گرچه حذفى در آنها نشده ، مانند «معاذير وخواتيم» در جمع «معذرة وخاتمة».

١٠ ـ بعضى از اسماء لفظش مفرد ، ومعنايش جمع است ، وآنها را در اصطلاح اسم جمع ميگويند ، مانند" عسكر ، جيش ، جند : لشگر" و" قبيلة ، شعب ، قوم ، طائفة ، معشر ، ثلّة ، رهط : گروهى از مردم" و" ابل : گروهى از شتر" و" غنم : گروهى از گوسفند" و" خيل : گروهى از اسب" و" نعم : گروهى از چارپا" ، لكن در اينها وامثال اينها وحدت واجتماعى در افراد منظور است ، واز اين جهت مثنّى ومجموع ميشود ، چنانچه در جمع آنها ميگوئى : " عساكر ، جيوش ، جنود ، قبائل ، شعوب ، اقوام ، طوائف ، معاشر ، ثلل ، ارهط ، آبال ، اغنام ، خيول ، انعام".

١١ ـ بعضى جموع از ماده اش مفرد ندارد ، ومفردش از ماده ديگرى است ، مانند" نسوة ، نسوان ، نساء : زنان" مفردش" مراة و

٤٣٥

امراة" گفته ميشود.

١٢ ـ بعضى از اسماء بر يك وزن هم مفرد وهم جمع استعمال ميشود ، مانند :

«فلك : كشتى» در قرآن است («إِذْ أَبَقَ إِلَى الْفُلْكِ الْمَشْحُونِ :) آنگاه كه يونس سوى كشتى پر گريخت ـ الصّافات ـ ٣٦ ـ ١٤٠» در اينجا مفرد استعمال شده ، و («تَرَى الْفُلْكَ مَواخِرَ فِيهِ :) وكشتيها را در دريا شناور مى بينى ـ النّحل ـ ١٦ ـ ١٤ ـ» در اينجا جمع آمده ، وفلك جمع «فلك : چرخ» نيز ميباشد.

«طاغوت : متبوع ناحقّ» در قرآن است («وَالَّذِينَ كَفَرُوا أَوْلِياؤُهُمُ الطَّاغُوتُ يُخْرِجُونَهُمْ مِنَ النُّورِ إِلَى الظُّلُماتِ :) وكسانى كه ناگرويدند زمامدارانشان طاغوت هستند ، برون برند آنان را از نور سوى ظلمات ـ البقرة ـ ٢ ـ ٢٥٧» در اينجا جمع استعمال شده ، («يُرِيدُونَ أَنْ يَتَحاكَمُوا إِلَى الطَّاغُوتِ وَقَدْ أُمِرُوا أَنْ يَكْفُرُوا بِهِ :) ميخواهند تحاكم سوى طاغوت برند وحال آنكه مامورند به آن كافر باشند ـ النّساء ٤ ـ ٦٠» در اينجا مفرد آمده ، وجمعش «طواغيت» آمده ،

«عدوّ : دشمن» مانند «فَإِنَّ اللهَ عَدُوٌّ لِلْكافِرِينَ : پس همانا خدا دشمن كافران است ـ البقرة ـ ٢ ـ ٩٨» در اين آيه مفرد استعمال شده ، («أَفَتَتَّخِذُونَهُ وَذُرِّيَّتَهُ أَوْلِياءَ مِنْ دُونِي وَهُمْ لَكُمْ عَدُوٌّ :) پس آيا ابليس وفرزندانش را به جز من دوستانى براى خود ميگيريد وحال آنكه آنان دشمن شما هستند ـ الكهف ـ ١٨ ـ ٥٠» در اينجا جمع آمده ، وجمع عدوّ «اعداء» آمده است.

٤٣٦

«ذرّيّة : فرزند» مانند «وَجَعَلْنا ذُرِّيَّتَهُ هُمُ الْباقِينَ : وفرزندان نوح را بازماندگان قرار داديم ـ الصّافات ـ ٣٧ ـ ٧٧» در اينجا جمع آمده ، («قالَ رَبِّ هَبْ لِي مِنْ لَدُنْكَ ذُرِّيَّةً طَيِّبَةً :) زكريّا گفت پروردگارا مرا از نزد خودت فرزند پاكى عطا كن ـ آل عمران ـ ٣ ـ ٣٨» اينجا مفرد است ، جمعش «ذرّيّات» آمده.

«جنب : ناپاك ودور» در قرآن است : («وَإِنْ كُنْتُمْ جُنُباً فَاطَّهَّرُوا :) واگر ناپاك هستيد پس خود را پاك كنيد ـ المائدة ـ ٥ ـ ٦» در اين آيه جمع آمده ، («وَالْجارِ ذِي الْقُرْبى وَالْجارِ الْجُنُبِ :) وبه همسايه نزديك وهمسايه دور نيكى كنيد ـ نساء ـ ٤ ـ ٣٦».

«ضيف : مهمان» در قرآن است («قالَ إِنَّ هؤُلاءِ ضَيْفِي فَلا تَفْضَحُونِ :) لوط گفت همانا اينان مهمانان من هستند پس مرا رسوا نكنيد ـ الحجر ـ ١٥ ـ ٦٨» واستعمال مفرد در قرآن نيامده ، جمعش «اضياف وضيوف وضيفان» آمده.

«ولد وولد : فرزند» گفته ميشود : «هؤلاء ولد فلان وزيد ولد عمرو» جمعش «اولاد وولدان» آمده.

«قريب وقليل» ومانند آن وغير آن از اوزان صفة مشبهة ، لكن سماعىّ است ، ودر آيات مثالهائى دارد ، واين الفاظ ومانند آنها براى تثنية ومؤنث نيز استعمال ميشود.

١٣ ـ در تقسيم سوم دانستى كه اسم يا علم است يا اسم جنس ، واسم جنس براى قليل وكثير يكسان استعمال ميشود ، لكن بعضى از آنها را در صورت اراده واحد واثنين با تاء استعمال مينمايند ، مانند

٤٣٧

" نخل : درخت خرما ، نخلة : يك درخت خرما ، نخلتان : دو درخت خرما" و" تمر : خرما ، تمرة وتمرتان" و" بقل : سبزى ، بقلة ، بقلتان" و" نجم : ستاره ، نجمة ، نجمتان" و" حمام : كبوتر ، حمامة ، حمامتان ، و" ورق : برگ ، ورقة ، ورقتان" واين در مصنوعات الهىّ وغير ذوى العقول ، ودر ذوى العقول با ياء نسبت ميآورند ، مانند" يهود ، يهودىّ ، يهوديّان" و" مجوس ، مجوسىّ ، مجوسيّان" و" اعراب ، اعرابىّ ، اعرابيّان" و" فارس ، فارسىّ ، فارسيّان" و" حبش ، حبشىّ ، حبشيّان" و" روم ، رومىّ ، روميّان" و" عرب ، عربىّ ، عربيّان" و" جنّ ، جنّىّ ، جنّيّان" و" ترك ، تركىّ ، تركيّان" وبراى مؤنث تاء ملحق ميكنند وميگويند : " جنّيّة ، يهوديّة ، اعرابيّة ، فارسيّة ، وغير آن" واين دو گونه را اسم جنس جمعىّ گويند ، وغيرش را اسم جنس افرادىّ مينامند ، مانند" ماء ، لبن ، عسل ، حنطة ، تراب ، انسان ، حيوان".

١٤ ـ بعضى از اسماء دوباره مجموع ميشود ، ودر اصطلاح آن را جمع الجمع ميگويند : مانند ، " بيوتات جمع بيوت وآن جمع بيت است ورجالات جمع رجال وآن جمع رجل است وصواحبات جمع صواحب وآن جمع صاحبة است واكالب جمع اكلب وآن جمع كلب است واظافير جمع اظفار وآن جمع ظفر است ، واماكن جمع امكنة وآن جمع مكان است. وازاهير جمع ازهار وآن جمع زهر است.

١٥ ـ چند جمع است كه واحدش استعمال ندارد ، مانند" تعاشيب : گياههاى گوناگون تازه روئيده ، تعاجيب : شگفتيها ، تجاويد : بارانهاى نافع".

٤٣٨

١٦ ـ جمع براى افراد است ، ولى در بعضى موارد براى اجزاء يك چيز استعمال شده ، مانند" برمة اعشار : ديگ سنگى شكسته ، قلب اعشار : دل پاره پاره ، رمح اقصاد : نيزه شكسته ، ثوب اسمال : جامه كهنه پاره ، نطفة امشاج : آميخته «واز اين جهت گفته اند جمعى است كه صفت مفرد گرديده ، وبر وزن» افاعيل «مجموع ميشود ، وگاهى اين جمع صفت مفرد ميشود ، ولى اجزاء در كار نيست ، مانند» ثوب اخلاق : جامه كهنه ، ناقة اسماط : شتر ماده بى داغ ، نعل اسماط : كفش بى پينه".

(خاتمة)

در اسماء العدد وصيغ مشكلة ومسائل التّمرين.

(اسماء العدد)

وسخن در آنها از چند جهت است :

١ ـ اصول اعداد ، وآنها عبارت است از" واحد ، اثنان ، ثلاثة ، اربعة ، خمسة ، ستّة ، سبعة ، ثمانية ، تسعة ، عشرة ، عشرون ، ثلاثون ، اربعون ، خمسون ، ستّون ، سبعون ، ثمانون ، تسعون ، مائة ، الف واز عشرون تا تسعون جمع نيست ، بلكه شبه جمع است ، زيرا عشرون مثلا اگر جمع عشرة باشد حدّاقلّ مدلولش سى ميشود ، وثلاثون وتسعون اگر جمع ثلاثة وتسعة باشد حدّاقلّ مدلول آنها نه وبيست وهفت ميشود. ودر كلام عرب غير از اينها الفاظى براى عدد نيست ، وغير از اينها هرچه هست مشتقّات وتركيبات اينهاست ، چنانچه بيان خواهد شد.

٢ ـ تركيب اعداد ، از يازده تا نوزده بى واو تركيب ميشود ،

٤٣٩

چنانچه گوئى : «احد عشر ، اثنا عشر ، ثلاثة عشر ، اربعة عشر ، خمسة عشر ، ستّة عشر ، سبعة عشر ، ثمانية عشر ، تسعة عشر» واز بيست ويك تا هرعددى با واو تركيب ميشود ، چنانچه مثلا ميگوئى : «احد وعشرون تا تسعة وتسعون» ودر اين مراتب عدد كمتر بر بيشتر مقدّم است ، وبالاتر برعكس است ، چنانچه گوئى : «مائة واثنان ، مائة واربعة عشر ، مائة وخمسة وستّون ، الف وثمانية ، الف وستّة عشر ، الف واثنان واربعون ، الف ومائة ، الف ومائة وثلاثة ، الف ومائة وثمانية عشر ، الف ومائة وستّة وثلاثون» وبر همين قرار است ديگر مثالها.

٣ ـ اشتقاق اعداد ، افعال از آنها مشتقّ ميشود ، چنانچه در كتب لغت مذكور است ، ونيز اسم مشتقّ ميشود ، مانند : " ثانى ، ثالث ، رابع ، خامس ، سادس ، سابع ، ثامن ، تاسع ، عاشر" وبراى يكم" واحد" نميگويند ، وبجايش" اول وحادى" كه مقلوب واحد است گفته ميشود ، ودر مركّب فقط جزء اول را مشتقّ ميآورند وميگويند : " حادى عشر ، ثانى عشر ، ثالث عشر ، تا تاسع عشر ، وحاد وعشرون ، ثان وعشرون ، ثالث وعشرون ، رابع وعشرون ، تا تاسع وتسعون" وبراى بيستم وسيم وچهلم وسائر عقود صيغه مشتقّ نيست ، بلكه همان اعداد را ميآورند ، وامتياز با قرينه كلام است ، وبعضى گفته اند كلمه" متمّم" بر سر آنها آورده ميشود ، مانند" متمّم العشرين ، متمّم الثّلاثين ، تا متمّم التّسعين ، ومتمّم المائة ، متمّم المائتين متمّم الالف ، متمّم الالفين متمّم ثلاثة الاف" يعنى" بيستمين ، سيمين ، نودمين ، صدمين ، دويستمين ، هزارمين ، دو هزارمين ، سه هزارمين ، تا هرعددى ، لكن اگر از آحاد ضميمة

٤٤٠