جامع المقدّمات

الرّكبة اذا كان ركوبه حسناً يعني ذلك عادة له في الرّكوب وهو حسن الجلسة يعني أنّ ذلك لمّا كان موجوداً منه صار حالة له ، ومثله العذرة لحالة وقت الاعتذار ، والقتلة للحالة الّتى قتل عليها ، والميتة للحالة الّتي مات عليها هذا في الثلاثي المجرّد الّذي لا تاء فيه.

وامّا غيره فالنوع منه كالمرّة بلا فرق في اللفظ والفارق القرائن الخارجة تقول : رحمته رحمة واحدة للمرّة ورحمة لطيفة ونحوها للنوع ، وكذا دحرجة واحدة ودحرجة لطيفة ونحوها ، وانطلاقه واحدة للمرّة وحسنة أو قبيحة أو غيرهما للنوع ، وكذا البواقى وليكن هذا آخر الكلام ، والحَمدُ لله ربّ العالمين ، هذا تمام الشّرح للتّصريف.

كتاب صيغ مُشكله

بسم الله الرحمن الرحيم

وبه نستعين ، الحمد لله ربّ العالمين والصلاة على خير خلقه محمّد صلّى الله عليه وآله الطاهرين.

اما بعد : چون علم صرف علمى است شريف بلكه بدون آن علم عربيّت صورت نپذيرد ، زيرا كه فهميدن اعراب كلمه يا معناىِ آن بدون دانستن ماده آن ، معلوم نمى شود. بناءً على هذا برخى از صيغه هاى مشكله را جمع نموده و ثبت كرديم تا از براى مبتديها نافع افتد. وعليه التكلان.

تَزْدَرى : فى سورة هود ـ عليه السلام ـ از باب اِفْتِعال است. ماضى : اِزْدَرىٰ ، مضارع : يَزْدَرى. در اصل زَرَىَ بود (فعل مجرّد بود) مزيدش كردند اِزْتَرىٰ شد ، به ضابطه باب افتعال تاء را به دال قلب كردند به جهت قرب مخرج اِزْدَرىٰ شد.

وَازَّيَّنتْ : در قرآن مجيد در سورة يونس ـ عليه السلام ـ از باب تَفَعُّل ،

ماضىِ موضوع از براى مفرد مؤنّث است. در اصل ، تَزَيَّنَتْ بود ، تاء را قلب كرديم به زاء ، وزاء را بر زاء ادغام نموديم بعد از سكون زاىِ اوّل ، ابتدا به سكون شد و ابتدا به ساكن محال است ، پس محتاج شديم به همزه ، پس همزه مكسور در اولش درآورديم ، لكن به سبب وصل حرف عطف ، همزه به درج افتاد وَازَّيَّنَتْ شد (١).

تَخَ : صيغه امر حاضر است از تَتَوَخْوَىٰ ، واو حرف عله متحرّك ماقبل مفتوح ، قلب كرديم به الف ، تَتأخْوَىٰ شد. التقاىِ ساكنين شد ميانه الف و خاء ، الف به التقاى ساكنين افتاد ، تَتَخْوَىٰ شد ، واو حرف عله متحرّك ماقبل او حرف صحيح ساكن حركت واو را به ماقبلش داديم كه خاء باشد ، التقاىِ ساكنين شد ميانه واو و الف ، واو را به جهت التقاى ساكنين انداختيم ، تَتَخىٰ شد ، بعد از آن از او اَمْر بنا كرديم تاء را حذف كرديم و آخرش را به صورت جزم درآورديم ، به جاى حركت حرف از آخرش افتاد ، تَخَ شد (٢).

عَلَوُنَّ : صيغه جمع مذكّر حاضر است موكّد به نون تأكيد ثقيله ، در اصل تَتَعَلْوَوُونَ بود از باب تَفَعْلُل بر وزن تَتَدَحْرَجُونَ ، قاعده است وقتى كه در اول فعل مضارع دو تاء جمع شد جايز است يكيش را حذف كنند پس يك تاء را انداختيم تَعَلْوَوُونَ شد. واو دوم متحرك ماقبلش مفتوح قلب كرديم به الف تَعَلْواوْنَ شد. التقاىِ ساكنين شد ميانه الف و واو و الف

____________________________

(١) اين قاعده در آخر صرف مير آمده است.

(٢) وقتى حركت واو به ماقبلى داده شد حقّ اين است كه واو قلب به الف وسپس الف حَذف شود.

به التقاى ساكنين بيفتاد تَعَلْوَونَ شد. واو حرف علّة متحرّك ماقبل حرف صحيح ساكن ، حركت واو را نقل كرديم به ماقبل ، واو در موضع حركت بود ، ماقبل مفتوح قلب كرديم به الف تَعَلاوْنَ شد ، نيز التقاء ساكنين شد ميانه الف و واو ، الف را به جهت التقاء ساكنين حذف كرديم تَعَلَوْنَ شد. بعد از آن امر حاضر بنا كرديم تاء كه حرف مضارع بود از اولش انداختيم ، نظر كرديم به ما بعد حرف مضارع ، متحرك بود به همان حركت امر بنا كرديم و نون آخر به وقفى افتاد عَلَوْ شد. مؤكد كرديم به نون تأكيد ثقيلة ، چون نون ثقيله آمد التقاى ساكنين شد ميانه واو و نون ، واو نمى افتاد زيرا كه علامت جمعيت است و نون نمى افتاد زيراكه علامت تأكيد است ، لا بد واو را از جنس خود حركت داديم عَلَوُنَّ شد (١).

رَيَيَىَّ : تثنيه مؤنّث ، اصلش رَيَيانِ ، مضاف شد به سوى ياء متكلم ، نون اعرابى افتاد رَيَياىِ شد ، در حالت نصب الف بدل بياء شد و ياء در ياء ادغام شد رَيَيَىَّ شد (٢).

مُسْلِمىَّ : صيغه جمع مذكّر سالم مضاف به سوى ياء متكلم است. در اصل مُسْلِمُونَ بود ، اضافه شد به سوى ياء متكلم ، نون اعرابى افتاد مُسْلِمُوى شد. چون واو و ياء در يك كلمه جمع بود وسابق آنها ساكن بود ، واو

____________________________

(١) ما تنها يك تاء را مى توانيم حذف كنيم نه اين كه اوّل يك تاء را چون دو تاء جمع شده و سپس تاى ديگر را براى امر.

(٢) حق اين است كه رَيَيانِ رَيّانِ شود بنابر اين صيغه رَيَّىَّ مى شود ، ضِمن اين كه ريّان صفت مشبّهه است ومفرد ونون نون تثنيه نيست.

را قلب بياء كرديم و ياء را در ياء ادغام نموديم مُسْلِمُىَّ شد و ضمه را به جهت مناسبت ياء بدل به كسره كرديم مُسْلِمِىَّ شد.

مُوَكِّلِىَّ : جمع مذكّر سالم ، مضاف به سوى ياء متكلم ، در اصل مُوَكِّلُونَ بود اضافه شد به سوى ياء متكلم نون اعرابى افتاد مُوَكِّلُوىَ شد واو را بدل كردند به ياء و ياء را در ياء ادغام نمودند مُوَكِّلُىَّ شد ، لام را به جهت مناسبت ياء كسره دادند مُوَكِّلِىَّ شد.

غيران : جمع غار است به معنى كَهْف ، مثل جيران جمع جار است به معنى همسايه.

اُدُّوجِنَ : فعل ماضى مجهول جمع مؤنث از باب تَفاعُل ، در اصل تَداجَنَ بود ، چون در اول باب تَفاعُل دال واقع شده بود قاعدة است كه تاء را به دال قلب كنند ، ما همچنين كرديم دَداجَنَ شد ، اجتماع حرفين متحركين متجانسين شد ، خواستيم ادغام كنيم دالِ اول را ساكن و در ثانى ادغام كرديم ، ابتدا به سكون شد ، چون ابتداء به سكون محال است ، احتياج شد به همزه وصل ، همزه وصل مكسور در اولش درآورديم اِدّاجَنَ شد. معلوم بود خواستيم مجهولش بنا كنيم اول متحرك منه كه دال دوم باشد ضمه داديم و ماقبل آخرش را كسره ، و بعد تلفظ ممكن نشد الف را قلب به واو كرديم و همزه هم به متابعت اول متحرك منه مضموم شد اُدُّوجِنَ شد.

يَكُونَ : فعل مضارع است ، موضوع از براى جمع مذكر مثل يَقُونَ ، مفردش

وَكى ، يَكى ، يَكى در اصل يوكى بود ، واو واقع شده بود ميانه ياء مفتوحه و كسره لازمه ثقيل بود ، انداختند يَكى شد.

اُشْتُرْتُنَّ : در اصل اُشْتُيِرْتُنَّ بود مثل اُكْتُسِبْتُنَّ ، كسره بر ياء ثقيل بود ، انداختند التقاى ساكنين شد ميانه ياء و راء ، ياء را به جهت التقاء ساكنين انداختند ، اُشْتُرْتُنَّ شد.

ضارَبَّ : در اصل اِضْوَرَبَّ بود مثل اِقْشَعَرَّ ، واو حرف علّه متحرك ماقبل حرف صحيح و ساكن ، حركت واو را به ماقبل دادند ، واو در موضع حركت بود و ماقبل مفتوح ، قلب كرديم به الف اِضارَبَّ شد به جهت حركت يافتن ضاد از همزه مستغنى شديم ضارَبَّ شد.

اِضْرِبَ : فعل امر است ، در اصل ، اِضْرِبَنْ بود مؤكد به نون تأكيد خفيفه ، چون فتحه دلالت مى كند بر محذوف كه نون است انداختيم ، اِضْرِبَ شد.

تَحَدِّى : در اصل تَحْتَدِىُ بود مثل تَكْتَسِبُ ، از باب افتعال است چون قاعدة است وقتى كه عين الفعل باب افتعال يكى از يازده حرف باشد ، جايز است تاء را به آن حرف بدل كردن ، و چون در اينجا عين الفعل دال بود تاء را به دال بدل كرديم تَحْدَدِىُ شد ، اجتماع حرفين متجانسين شد حركت دال اول را به ماقبل داديم و در ثانى ادغام كرديم تَحَدِّىُ شد ، ضمه بر ياء ثقيل بود انداختيم تَحَدِّى شد.

* * *

رُسْتُمْ : صيغه جمع مخاطب مذكّر است از فعل ماضى ثلاثى مجرّد معتلّ العين از باب نَصَرَ ، يَنْصُرُ ، مذكّر واحد راسَ مثل قالَ ، مضارع يَرُوسُ مثل يَقُولُ در صرفش مى گويى : راسَ ، راسا ، راسُوا ، راسَتْ ، راسَتا ، رُسْنَ ، رُسْتَ ، رُسْتُما ، رُسْتُمْ. و معنايش يعنى سنگ انداخته ايد شما جمع مردان حاضر در زمان گذشته.

اَجارَ : در اصل اَجْيَرَ بود مثل اَكْرَمَ ، ياء حرف عله متحرك ماقبلش حرف صحيح ساكن ، حركت ياء را نقل كرديم به ماقبل ، ياء در موضع حركت بود و ماقبل مفتوح قلب كرديم به الف اَجارَ شد. مضارعش يُجيرُ. در قرآن مجيد : وَهُوَ يُجِيرُ وَلَا يُجَارُ عَلَيْهِ (١) ، در اصل يُجْيِرُ بود ، كسره بر ياء ثقيل بود به ماقبل دادند يُجيرُ شد. اَجِرْنى امر است از تُجْيِرُ ، تاء كه حرف مضارع بود از اولش انداختيم و آخر را به صورت جزم در آورديم ، ابتدا به سكون شد ، چون ابتداء به سكون محال است محتاج شديم به همزه پس همزه قطع مفتوح در اولش درآورديم اَجْيِرُ شد. كسره بر ياء ثقيل بود به ماقبل دادند كه جيم باشد ، پس التقاء ساكنين شد ميان ياء و راء ، ياء را از جهت دفع التقاء ساكنين انداختيم اَجِرْ شد ، پس ياء متكلم به او ملحق شد و نون وقايه درآوردند اَجِرْنى شد (٢).

صِلْ : امر است از تَصِلُ ، تاء كه حرف مضارع بود از اولش انداختيم ،

____________________________

(١) المؤمنون : ٨٨.

(٢) در باب افعال امر از مضارع دست نخورده ساخته مى شود كه داراى همزه است كه در اينجا تُاَجْيِرُ است.

نظر كرديم به ما بعد حرف مضارع ، متحرك بود ، به همان حركت امر بنا كرديم و آخر را به صورت جزم درآورديم صِلْ شد. ماضى وى وَصَلَ ، مضارعش يَصِلُ مثل وَعَدَ ، يَعِدُ ، و يَصِلُ در اصل يَوْصِلُ مثل يَوْعِدُ بود. واو واقع شده بود ميانه ياء مفتوحه و كسره لازمه ، ثقيل بود انداختند يَصِلُ شد.

يُهْريقُ : در حديث از باب اِفْعال است ، در اصل يُريقُ بود ، ويُريقُ در اصل يُرْيِقُ بود مثل يُكْرِمُ ، واصل يُرْيِقُ يَأَرْيِقُ بود از اَراقَ يُريقُ ، بعد از آن هاء را زياد كردند يُهْريقُ شد. ماضى اش اَهْراقَ ، اسم فاعل مُهْريقٌ ، اسم مفعول مُهْراقٌ است.

مِتُّ : در قرآن مجيد يا لَيْتَنى مِتُّ قَبْلَ هذا (١) ، در اصل مُتْتُ بود مثل قُلْتُ ، تاء را در تاء ادغام كردند مُتُّ شد زيرا كه ماضى وى ماتَ و مضارع وى يَمُوتُ مثل : قالَ يَقُولُ (ميباشد) ، پس متكلم وحده وى مُتُّ ميباشد به ضمّ ميم مثل قُلْتُ ، لكن ميم را كسره دادند به جهت قاعده مستقرّه كه در عربيّت است كه جايز است ماضى از بابى باشد و مضارع از باب ديگر چنانكه ماتَ از باب قالَ ، يَقُولُ است و مضارعش از باب باعَ يَبيعُ مثل صارَ يَصيرُ و زاد يَزيدُ ، پس مِتُّ مثل بِعْتُ است.

يَكينُ : مضارع كان از باب باعَ يَبيعُ ، معنايش يَخْضَعُ ، اعلالش مثل اعلال يَبيعُ است.

____________________________

(١) مريم : ٢٣.

اِنَّ : در اِنَّ هِنْدُ الْمَليحَةُ الْحَسناءُ ، بدانكه اِنَّ امر است مؤكد بنون تأكيد ثقيله در اصل تَاِىُ بود ، تاء كه حرف مضارع بود از اولش انداختيم و آخرش مجزوم نموديم ياء افتاد «اِ» شد ، بعد از آن مؤكد كرديم بنون تأكيد ثقيله اِنَّ شد. فعل ماضيش وَأَىٰ ، مضارعش يَأى مثل وَقىٰ يَقى. و هِنْدُ منادىٰ است كه حرف ندا از او حذف شده در اصل يا هِنْدُ بود ، وَالْمَليحَةُ الْحَسَناءُ صفت اند از براى هند ، يعنى وعده بده اى هند ، البتّة (١).

خَصَّمَ : بفتح خاء و صاد صيغه مفرد مذكر غايب فعل ماضى است از باب اِفْتِعال ، در اصل اِخْتَصَمَ بود تاء از حروف مهموسه منخفضه است و صاد از حروف مستعليه مطبقه پس منافات بود ميانه ايشان ، پس تاء را به صاد قلب كرديم اِخْصَصَمَ شد ، اجتماع حرفين متجانسين شد ، فتحه صاد اول را به ماقبل داديم كه خاء باشد ودر ثانى ادغام كرديم اِخَصَّمَ شد. به جهت متحرك بودن خاء مستغنى از همزه شديم ، همزه افتاد خَصَّمَ شد.

لَمْ يَنْتَهِ : فعل مضارع است مجزوم به لَمْ در اصل يَنْتَهِىُ بود ، لَمْ جازمه بر سرش داخل شد و آخرش را مجزوم نمود ياء را انداخت لَمْ يَنْتَهِ شد. در سوره علق : لَئِن لَّمْ يَنتَهِ لَنَسْفَعًا بِالنَّاصِيَةِ نَاصِيَةٍ كَاذِبَةٍ (٢). و اعلال لَنَسْفَعًا مذكور شد. وبعضى لَنَسْفَعَنْ با نون تأكيد خفيفه و لَنَسْفَعَنَّ بنون تأكيد ثقيله ولا نَسْفَعَنْ خوانده اند و در كتابت خط قرآن مجيد لَنَسْفَعاً به الف

____________________________

نوشته مى شود به حكم وقف.

فَلْيَدْعُ ناديهَ : در اصل يَدْعُو بود ، چون لام امر غايب بر سرش لاحق شد از آخرش به عوض حركت ، حرف انداخت لِيَدْعُ شد. و چون فاء عاطفه بر سر لام امر داخل شد حركت لام بدرج افتاد فَلْيَدْعُ شد. نادِيَهْ ، النادى المجلس و ضمير غايب راجع است به ابى جهل لعين ، يعنى اگر باز نايستد ابو جهل از كردار خود هر آينه فرا مى‌گيرم موى پيشانى او را و مى‌كشيم او را بسوى جهنم مثل موى پيشانى دروغ گوينده و خطا كننده.

لا تَقْفُ : در قرآن مجيد در سوره بنى اسرائيل : وَلَا تَقْفُ مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ (١) ، مفرد مذكر مخاطب است از فعل نهى ، در اصل تَقْفُو بود مثل تَدْعُو ، لاء ناهيه بر سرش داخل شد و آخرش را مجزوم كرد. واو حرف عله به عوض حركت از آخرش افتاد وَلا تَقْفُ شد مثل لا تَدْعُ كه در اصل تَدْعُو بود ، يعنى تابع مشو به آنچه نيست تو را به آن علم ، يُقالُ قَفَوْتُهُ اَىْ تَبَعْتُهُ.

والسلام على من اتبع الهدى

____________________________

(١) سورة الإسراء : ٣٦.

كتاب العوامل للجرجاني

بسم الله الرحمن الرحيم

الحمد لله ربّ العالمين والصّلاة والسّلام على خير خلقه محمّد صلّى الله عليه وآله أجمعين.

امّا بعد : فإن العوامل في النحو مائة عامل ، وهي لفظيّة ومعنويّة ، فاللّفظيّة : سماعيّة وقياسيّة. فالسّماعية : أحد وتسعون عاملاً ، والقياسيّة : سبعة عوامل. والمعنويّة : عددان. وتتنوّع السّماعيّة على ثلاثة عشر نوعاً.

النّوع الأوّل : حروف تجرّ الاسم فقط ، وهي تسعة عشر حرفاً : الباءُ ومِنْ وإلى وفي واللام ورُبَّ وواو وعَنْ وعَلىٰ والْكاف ومُذْ ومُنْذُ وحَتّىٰ وواوُ الْقَسَم وباءُ القسم وتاءُ القسم وحاشا وعَدا وخَلا.

النّوع الثاني : حروف تنصب الاسم وترفع الخبر ، وهي ستّة أحرف : إنَّ وأنَّ وكَأَنَّ ولكِنَّ ولَيْتَ ولَعَلَّ.

النّوع الثالث : حرفان ترفعان الاسم وتنصبان الخبر ، وهما : ما ولا المشبّهتان بليس.

النّوع الرابع : حروف تنصب الاسم فقط ، وهي سبعة أحرف : الواوُ وإلّا ويا وأيا وأيْ وهَيا والهمزة المفتوحة.

النّوع الخامس : حروف تنصب الفعل المضارع ، وهي أربعة أحرف :

أنْ ولَنْ وكَىْ واِذَنْ.

النّوع السادس : حروف تجزم الفعل المضارع ، وهي خمسة أحرف : لَمْ ولَمّا ولام الامر ولاء النّهي وإنْ الشّرطيّة.

النّوع السابع : أسماء تجزم الفعل المضارع على معنى إنْ ، وهي تسعة أسماء : مَنْ وما وأىُّ ومَتىٰ ومَهْما وأيْنَ وحَيْثُما وأنّى وإذْما.

النّوع الثامن : أسماء تنصب على التمييز أسماء النّكرات ، وهي أربعة أسماء :

أحدها : عشرة إذا رُكِّبت مع أحد واثنين إلى تسع وتسعين : نحو : أحَدَ عَشَرَ دِرْهَماً. وثانيها : كَمْ. وثالثها : كَاَيِّنْ. ورابعها : كَذا.

النّوع التاسع : كلمات تسمّى أسماء الأفعال ، بعضها تنصب وبعضها ترفع ، وهي تسع كلمات : الناصبة منها ستّ كلمات : وهى : رُوَيْدَ وبَلْهَ ودُونَكَ وعَلَيْكَ وهاء وحَيَّهَلَ. والرافعة منها ثلاث كلمات : هَيْهاتَ وشَتّانَ وسَرْعانَ.

النّوع العاشر : الأفعال الناقصة ترفع الاسم وتنصب الخبر ، وهي ثلاثة عشر فعلاً : كانَ وصارَ وأمْسىٰ وأضْحىٰ وأصْبَحَ وظَلَّ وباتَ وما زالَ وما فَتِىَ وما بَرِحَ وما دامَ وما انْفَكَّ ولَيْسَ ؛ وما يتصرّف منهنّ.

النوع الحادى عشر : أفعال المقاربة ترفع اسماً واحداً ، وهي أربعة أفعال : عَسىٰ وكادَ وكَرَبَ وأوْشَكَ.

النّوع الثاني عشر : أفعال المدح والذّمّ ترفع اسم الجنس المعرّف باللام وبعده اسم آخر مرفوع ـ وهو المخصوص بالمدح والذّمّ ـ وهي أربعة أفعال : نِعْمَ وَبِئْسَ وساءَ وحَبَّذا.

النّوع الثالث عشر : أفعال الشّك واليقين تدخل على اسمين ، ثانيهما عبارة عن الأوّل ، تنصبهما جميعاً ، وهي سبعة أفعال : حَسِبْتُ

وخِلْتُ وظَنَنْتُ ، ووَجَدْتُ وعَلِمْتُ وزَعَمْتُ ورَأَيْتُ.

والقياسيّة منها سبعة عوامل : الفعل على الإطلاق ، واسم الفاعل والمفعول والصفة المشبّهة ، والمصدر ، وكلّ اسم اُضيف إلى اسم آخر ، وكلّ اسم تمّ بالتنوين.

والمعنويّة منها عددان : العامل فى المبتدأ والخبر ، والعامل في الفعل المضارع.

فهذه مائة عامل لا يستغني الصّغير والكبير والوضيع والشّريف من معرفتها واستعمالها على النّحو المذكور ، والحمد لله.

كتاب عوامل منظومة

بسم الله الرحمن الرحيم

____________________________

(١) نوشتن بيت دوم وسوم وچهارم كتاب عوامل منظومه بر خلاف اعتقاد وميل باطنى فقط بعلت تغيير ندادن اصل كتاب است (ناشر).